Onze Taal. Jaargang 77

[p. 90]

Bargoens [7]
Gabber
Ewoud Sanders

Het Bargoens was vroeger de lingua franca van de zelfkant. De meeste woorden uit die oude dieventaal zijn inmiddels verdwenen, maar enkele hebben het tot de standaardtaal geschopt. Hoe is ze dat gelukt? Taalhistoricus Ewoud Sanders gaat het na in deze tweemaandelijkse serie.

‘Onder 't boevenvolkje kende ik er twee, die 'n zekere reputatie genoten van knappe vaklui; ze werkten altijd samen als gezworen gabbers, lieten zich weinig in met de anderen, waren geen kroegloopers.’ Dat schreef Jan Feith in 1907 in een boek getiteld Op het dievenpad. Daarin tekende Feith, indertijd een bekende journalist, verhalen op van een Amsterdamse rechercheur. Achter in het boek is een woordenlijst opgenomen, want de rechercheur gebruikte allerlei woorden die indertijd niet bekend waren bij het algemene publiek. Een van de woorden op dit lijstje is gabber.

Jan Feith gebruikte dat gabber wel vaker in zijn boeken. We komen het ook tegen in Het verhaal van den dief, dat Feith beschouwde als de natuurlijke tegenhanger van Op het dievenpad: eerst was er een boevenvánger aan woord gekomen, nu een boef. De dief nam Feith mee op stap in ‘donker Amsterdam’, een stad die toen vele malen ‘donkerder’ en misdadiger was dan nu. Maar Feith hoefde niks te vrezen, stelde de dief hem gerust: ‘Je mot zóó redeneere: juist omdat je met mijn bent, kan je niks passeere. Iedereen kent Leippie, elke dofgajes en elke gabber!’

■Lieflijker

Dofgajes, een woord dat nu nog maar weinig wordt gebruikt, betekent ‘rechercheur’. Dat gabber ‘vriend, kameraad’ betekent hoef ik eigenlijk niet te zeggen, want gabber behoort tot de Bargoense woorden die van de onderwereld in de bovenwereld zijn terechtgekomen.

Waar komt gabber vandaan? Net als veel andere Bargoense woorden gaat het terug op het Jiddisch, waar het voorkomt in de vorm chawwer, eveneens in de betekenis ‘kameraad’ of ‘maatje’. Jiddische woorden kwamen vaak vervormd in de volkstaal terecht, en gabber is hierop geen uitzondering. Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw komen we het onder meer tegen als cabber, chabber, gabbert, gavver en zelfs gibber.

In het Bargoens is gabber in 1858 voor het eerst opgetekend, in een woordenlijst van een strafadvocaat. In de letterkunde dook het pas vijftig jaar later voor het eerst op; Jan Feith gebruikte het als een van de eersten.

Het duurde even voordat het woord de bovenwereld bereikte - dat wil zeggen: voordat het zonder toelichting werd gebruikt. In de vooroorlogse romans van onder meer Israël Querido, M.J. Brusse, J. Elsensohn en Willem van Iependaal wordt de betekenis van gabber nog altijd verklaard; pas na de Tweede Wereldoorlog komt het zonder uitleg voor, al is het een woord gebleven dat je vooral tegenkomt in boeken van of over randfiguren. Wel kreeg het gaandeweg een lieflijker klank. Zo schreef Simon Carmiggelt in 1982: ‘Zijn kroeggabber heette Aristide van Dijk, een wazig iemand, voortgekomen uit een misstap van zijn moeder met een Fransman, die na de scheppingsdaad een goed heenkomen had gezocht.’ Van deze ‘kroeggabber’ had je niet veel te vrezen, dat mag duidelijk zijn.

■Housemuziek

Gabber is vaker gekoppeld aan andere woorden. Zo heb je bloedgabber voor ‘extra goede vriend’ (‘bloedbroeder’) en gabbertaal, dat vaak is gebruikt voor de taal van de dieven, het Bargoens. Er bestaat zelfs een boekje over het Bargoens getiteld De gabbertaal, dat in 1937 werd samengesteld door Elle Gerrit van Bolhuis.

In de boeken van Jan Feith komt geregeld het woord gabber voor.

En dan heb je natuurlijk nog gabberhouse, voor een bepaalde muziekstijl, namelijk ‘housemuziek met keiharde ritmes’, zoals de grote Van Dale het omschrijft. Heeft deze muziekstijl, die internationaal is doorgebroken, ook iets met gabber in de betekenis ‘kameraad’ te maken? Ja, zijdelings, want gabberhouse is aan het begin van de jaren negentig in Rotterdam ontwikkeld door jongeren die zichzelf ‘gabbers’ noemden. Omdat die jongeren een eigen stijl hadden, kreeg gabber er een nieuwe betekenis bij: ‘fan van gabberhouse, uiterlijk vaak gekenmerkt door bepaalde kleding, een kaalgeschoren hoofd (bij mannen), piercings’, aldus Van Dale.

We vinden gabber vaak in de verbinding ouwe, trouwe of gezworen gabber(s), en wijlen Willem Endstra, de geliquideerde vastgoedhandelaar, zei over de Amsterdamse crimineel Mink Kok: ‘Die denkt, als-ie buiten komt: gabbertje gab, weer allemaal vrienden. Maar dat is niet zo.’ Gabber wordt dus nog steeds in het criminele circuit gebruikt, maar allang niet meer exclusief.