Onze Taal. Jaargang 77

[p. 91]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Oudst(e) bekende stad

? In een brochure werd Jeruzalem omschreven als ‘de oudst bekende stad ter wereld’. Moet dat niet ‘de oudste bekende stad’ zijn?

! Nee, de oudst bekende stad is een goede formulering.

Als je erover gaat nadenken, lijkt oudste bekende de gewoonste manier om deze woordgroep weer te geven: zo combineer je de oudste stad en de bekende stad tot één geheel. Toch klinkt de oudst bekende stad voor veel mensen beter: deze formulering sluit gevoelsmatig beter aan bij wat er bedoeld wordt. Hoe komt dat?

Bekend is een bijwoordelijke bepaling bij oudst; die bepaling drukt uit dat het gaat om ‘de oudste stad die bekend is’. Je zou kunnen zeggen dat oudst bekende zich hier als één bijvoeglijk naamwoord gedraagt; de buigings-e komt daarom alleen na het laatste woorddeel en niet na het eerste. Vergelijk ook de best mogelijke oplossing: dat slaat op de beste oplossing die mogelijk is, oftewel de beste van alle mogelijke oplossingen. Een andere vergelijkbare constructie is zo hoog mogelijke huizen. Hoewel het gaat om hoge huizen, wordt hoog niet verbogen: de buigings-e komt achter mogelijk, terwijl ook (zo...) mogelijk hier een bepaling is en geen bijvoeglijk naamwoord.

In financiële contexten ten slotte wordt vaak gesproken over ‘de beter dan verwachte resultaten’. Ook hier wordt niet het bijvoeglijk naamwoord verbogen (beter), maar de bepaling die daarbij staat (dan verwacht). Hoe vaster zo'n combinatie is, hoe groter de kans dat de buigings-e aan het eind ervan komt te staan.

Jullie vergissen je/jullie

? Is deze zin correct: ‘Jullie hebben jullie vergist’?

! Nee, de juiste vorm is ‘Jullie hebben je vergist.’ Bij vergissen moet altijd een wederkerend voornaamwoord staan (ik vergis me, zij vergist zich), en volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS, 1997) kan alleen je als wederkerend voornaamwoord gebruikt worden bij het onderwerp jullie. Bovendien meldt de ANS dat er bij voorkeur maar één keer per zin jullie gebruikt wordt. We zeggen bijvoorbeeld niet zo snel ‘Jullie moeten jullie kamer opruimen’ maar ‘Jullie moeten je kamer opruimen.’

Hoewel de ANS jullie dus niet als wederkerend voornaamwoord noemt, evenmin als andere naslagwerken overigens, kán jullie in sommige gevallen wel die functie hebben. Bijvoorbeeld in de gebiedende wijs: ‘Vergis jullie niet’, ‘Bereid jullie goed voor, jongens.’ Maar ook in die gevallen klinkt je voor veel mensen het gewoonst.

Reiziger

? Waarom is het woord voor ‘iemand die reist’ reiziger en niet gewoon reizer?

! Anders dan vergelijkbare woorden als fietser en bestuurder, die direct van fietsen en besturen zijn afgeleid, is reiziger niet afgeleid van het werkwoord reizen. Het woord is overgenomen uit het Duits, en had oorspronkelijk - in de vijftiende eeuw - een andere betekenis: ‘soldaat te paard’. Het Duitse reisiger was de zelfstandig gebruikte vorm van het bijvoeglijk naamwoord reisig (‘op krijgstocht zijnde, bewapend, bereden’), dat was afgeleid van reise in de betekenis ‘krijgstocht’.

Ook in het Nederlands was een reis oorspronkelijk een ‘krijgstocht’; rond de zestiende eeuw verschoof de betekenis naar ‘tocht, rit’ in het algemeen. Onder invloed daarvan kreeg reiziger de betekenis ‘iemand die reist’.

Het woord reizer, als directe afleiding van reizen, heeft wel bestaan, maar is nooit echt in zwang geraakt. Kennelijk was het woord reiziger al sterk genoeg verankerd in het Nederlands.

Het woord reiziger komt van een middeleeuws-Duits woord voor ‘soldaat te paard’.

Zei/zegde op

? lk kom er niet uit: is het ‘Ik zei mijn baan op’ of ‘lk zegde mijn baan op’?

! Zowel de sterke vorm zei op als de zwakke vorm zegde op is mogelijk. Volgens de grote Van Dale (2005) is zegde op verouderd, maar dat is niet zo: in de praktijk komt, zeker in schriftelijk taalgebruik, zegde(n) op zelfs vaker voor dan zei(den) op, zo blijkt als je met Google zoekt op internet.

Oorspronkelijk werd de verleden tijd van zeggen regelmatig gevormd: zegde. In de uitspraak (en vervolgens ook op schrift) werd dit zeide, dat nog weer later werd verkort tot zei. Tegenwoordig is alleen die laatste vorm nog in gebruik. Maar in samengestelde en afgeleide werkwoorden als opzeggen, toezeggen, afzeggen en ontzeggen zijn vaak wél beide varianten mogelijk.

Cedille

? Waar komt de cedille, het tekentje onder de c in bijvoorbeeld Curaçao, eigenlijk vandaan?

! De cedille geeft aan dat de c (voor een a, o of u) als s moet worden uitgesproken: façade, garçon, reçu. Zonder cedille wordt een c vooreen a, o of u immers uitgesproken als k (calorie, marconist, curator). Wij kennen het teken vooral uit Franse leenwoorden, maar de cedille komt ook in andere talen voor, zoals het Portugees en het Albanees. In sommige talen kan de cedille onder andere letters dan de c staan, zoals in het Roemeens (Ceauşescu) en het Turks (Kuşadasi).

De naam van het teken komt uit het Frans: cédille, dat een ontlening is aan het Spaanse cedilla (eerder ook cerilla). Dit is een verkleinvorm van het woord zeda, dat de naam is van de letter z en teruggaat op de Griekse letternaam zèta. Oorspronkelijk werd namelijk een z achter de c geschreven om aan te duiden dat die als s moest worden uitgesproken. Deze z veranderde langzaam maar zeker in een klein z'je onder de letter, dat later gestileerd werd tot de huidige cedille. Cedille betekent dus eigenlijk ‘klein z'je’.

Op de website van Onze Taal worden ruim elfhonderd taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.