Onze Taal. Jaargang 77

[p. 73]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

De/het icoon

? Is icoon een de-woord of een het-woord?

! Dat hangt van de betekenis af. Tot enkele jaren geleden noemden de woordenboeken alleen de icoon; daarmee werd dan meestal een (gestileerde) afbeelding bedoeld, in het bijzonder van een heilige.

Maar icoon heeft er tamelijk recent twee specifieke betekenissen bij gekregen. Allereerst is het een synoniem van pictogram in de computerbetekenis (een plaatje op het beeldscherm om een programma of functie te activeren). Ook kan icoon een persoon aanduiden: iemand die, zoals de grote Van Dale (2005) het formuleert, ‘(in een bepaald cultureel opzicht) beeldbepalend is voor de tijd waarin hij of zij leeft’ - bijvoorbeeld een stijlicoon of een muziekicoon.

In beide nieuwe betekenissen wordt icoon meestal als het-woord gebruikt, dus ook als het een persoonsaanduiding is. Zo is een cultureel icoon gewoner dan een culturele icoon, en ook het stijlicoon komt veel vaker voor dan de stijlicoon.

Onder de voet(en) lopen

? Waarom is het onder de voet lopen en niet onder de voeten lopen?

! Deze uitdrukking dateert uit de late Middeleeuwen, en in het Middelnederlands kon voet zowel een enkelvoud als een meervoud zijn. Er waren in die tijd wel meer korte woorden die een uitgangsloos meervoud hadden, zoals been, deel, ding en woord.

Die uitgangsloze meervouden verdwenen langzaam maar zeker, ten gunste van de ‘gewone’ meervouden op -en. Maar in een aantal vaste uitdrukkingen bleef de korte vorm bewaard - onder andere in onder de voet lopen. Een vergelijkbare combinatie is op de been, zoals in op de been zijn en op de been brengen.

Cursussen Taaladviesdienst

In april geeft de Taaladviesdienst weer een aantal spelling- en grammaticacursussen. Meer hierover kunt u lezen in het januarinummer (pagina 19) of op onze website: www.onzetaal.nl/cursussen.

Op veel iconen zijn Maria en het kindje Jezus te zien.

Mama/mamma en papa/pappa

? Schrijf je mama en papa of mamma en pappa?

! Zowel mama en papa als mamma en pappa zijn goed; alle naslagwerken vermelden beide vormen. Mama en papa zijn de oudste vormen, die ook tegenwoordig nog het gebruikelijkst zijn.

Mam(m)a en pap(p)a zijn ontstaan als zogeheten stamelwoordjes van jonge kinderen: de klanken ma en pa zijn gemakkelijk te maken. In het Latijn bestond al het woord mamma, dat allereerst ‘vrouwenborst’ betekende (denk ook aan mammografie: ‘röntgenonderzoek van de borst’), en in kindertaal soms voor ‘moeder’ werd gebruikt. Volgens het Etymologisch woordenboek van het Nederlands heeft het Nederlands mam(m)a en pap(p)a echter niet uit het Latijn overgenomen, maar uit het Frans, waar ze met één m of p werden geschreven (maman, papa); de schrijfwijzen mama en papa sluiten hierbij aan.

In het Frans ligt de klemtoon bovendien op de tweede lettergreep; in het Nederlands was dat in eerste instantie ook zo. Maar in de loop van de twintigste eeuw werd het steeds gewoner om de klemtoon op de eerste lettergreep te leggen. Daarbij werd de eerste a kort uitgesproken, en waarschijnlijk zijn de schrijfwijzen mamma en pappa in zwang geraakt om die uitspraak beter tot uitdrukking te brengen.

In de eerste drukvan Van Dale (1864) zijn mama en papa al opgenomen. De schrijfwijzen met een dubbele medeklinker vermeldt Van Dale pas sinds 1961.

Washington (D.C.)

? De hoofdstad van de Verenigde Staten is Washington. Waarom wordt daar in het Engels vaak D.C. aan toegevoegd, en moet dat in het Nederlands ook?

! D.C. staat voor District of Columbia. Deze afkorting wordt, vooral in Amerikaanse teksten, vaak toegevoegd om verwarring te voorkomen: er is namelijk ook een stáát die Washington heet (aan de andere kant van het land). Omdat die verwarring buiten de VS vrijwel nooit optreedt, kan D.C. in andere talen, dus ook in het Nederlands, makkelijk worden weggelaten.

De stad Washington ligt formeel niet in een van de vijftig Amerikaanse staten; zo wordt voorkomen dat één staat invloed uitoefent op de federale hoofdstad. Het gebied waar Washington in ligt, wordt een ‘federaal district’ genoemd: een gebiedsdeel van een land dat niet ‘meetelt’ bij de onderverdeling in provincies of staten. De naam van dit district is Columbia; dit is een oude, poëtische naam voor de VS, die verwijst naar de ontdekker van Amerika: Christoffel Columbus.

Welbeschouwd zijn de stad Washington en het district Columbia twee aanduidingen voor iets wat feitelijk samenvalt: het gaat om hetzelfde gebied met hetzelfde bestuur. Wel is de agglomeratie Washington veel groter.

Herkomst basterdsuiker

? Waar komt het woord basterdsuiker eigenlijk vandaan?

! Basterd is een afgezwakte vorm van bastaard. Dat woord betekent in de eerste plaats ‘onwettig kind’ of ‘dier dat (of plant die) ontstaan is uit vermenging van twee verwante soorten’. Daarnaast kan het in samenstellingen gebruikt worden, om aan te geven dat het genoemde ‘onzuiver’ is. Het heeft dan vaak betrekking op planten of dieren, maar ook andere zaken kunnen ‘bastaard’ zijn.

Basterdsuiker (of bastaardsuiker) heet zo omdat die vroeger minder gezuiverd was dan gewone suiker (kristalsuiker). Basterdsuiker heeft ook tegenwoordig nog zijn speciale eigenschappen en kleuren te danken aan extra toevoegingen.

Op de website van Onze Taal worden ruim elfhonderd taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.