Onze Taal. Jaargang 77

[p. 62]

Adriaan van Dis
Klankwoord
Bij de ontvangst van de Groenman-taalprijs

Tijdens het Onze Taal-congres ontving schrijver Adriaan van Dis de Groenmantaalprijs van de stichting LOUT (Let Op Uw Taal). Die prijs, bedoeld voor mediapersoonlijkheden die zich onderscheiden door hun voorbeeldige taalgebruik, ging eerder naar onder anderen Freek de Jonge, Jan Mulder en Paul Witteman. Van Dis bewerkte zijn dankwoord tot onderstaand ‘klankwoord’.

Foto: Bart Versteeg

Het begon allemaal met de klanken van thuis: de zondagse rijsttafel met de sterke verhalen van mensen die een halve wereldreis achter de rug hadden. Hun taal was lichtelijk aangebrand onder de evenaar en de klemtoon had rare sprongen gemaakt: ‘motór’, ‘Afslúítdijk’. En dan de grapjes in het Petjoh, het indo-dialect waar ik geen toegang toe had, maar toch Sinterklaas mee toezong:

Ach, goede Sint-Niklaas,
heb toch kassian,
en seg tegen Pieter,
een beetje plan plan...

Dat was de binnentaal. De taal van de blauwe kolonie. Blauwen... zo werden wij bewoners van het repatriantenhuis in Bergen aan Zee door de kaaskoppen genoemd.

In het dorp spraken de kaaskoppen West-Fries. Voer er een schip voorbij, dan wezen ze naar een ‘skip’. Een schep heette ‘skop’. Maar onze hond Skipie - vernoemd naar de hond van stripheld kapitein Rob - spraken ze aan met ‘Schipie’.

Binnen hoorde ik bij de kaaskoppen - ik had de verkeerde kleur. Buiten hoorde ik bij de blauwen - dankzij mijn bruine halfzusters. Wilde ik niet om de dag van het duin worden gemieterd, moest ik me buiten dus aanpassen. Met West-Fries telde ik meer mee achter de ‘skuur’ van de reddingspaarden en op het ‘skooltje’ in het Parnassia-park. Onder het greppelspringen haalde ik even stoer een ‘nat seik’ als de andere kaaskoppen.

Het Afrikaans zat ook vol uitdrukkingen waarbij je de ribbetjes van andere talen langs je tong voelde schrapen.

■West-Brabants

Er was nóg een taal waarbinnen ik me moest handhaven: het West-Brabants van mijn neven en nichten - familie van mijn moeder, die als boerendochter op haar negentiende naar Indië vertrok. Aan mijn moeder kon je niet horen dat ze uit Brabant kwam, maar haar boerenfamilie sleepte nog graag met de g. Haar halve geboortedorp heette Van Dis. (Ik draag mijn moeders naam - oorlogsnaweeën maakten van mij een onwettig kind.) De vrouwen heetten allemaal Marie, de mannen mochten uit vijf voornamen kiezen - dat ging al eeuwen zo. De families waren en zijn onderling dan ook nauwelijks uit elkaar te houden. Je had Huibert met de bok en Huibert met de oren, getrouwd met Marie van achter de kerk, die weer naast Leendert van Marie aan de werf woonde, een nicht van Marie van Meeuwis van 't heike... Als jongen verdwaalde ik in deze verwanten.

‘En Arjaan ister ook een van ons, niewaar hé?’

‘Wij zijn Indisch’, zei ik ferm.

[p. 63]

‘Ach, stel je niet zo an.’ Ze lijfden me in. Om niet uit de toon te vallen, papegaaide ik hen onder het avondeten vrolijk na...

‘Ja, 't zijn beste errepels hé?’

‘Ik eet ze gêrre, tante Marie.’

‘Als ge nie gêrre eet, Arjaan, dan smekt 't nie hé.’

‘Maar 't smekt hé.’

En dan smekten we allemaal.

■Gooisch

Drie accenten beheerste ik op mijn tiende. Ik had een soepele huig.

Maar de ware proef moest nog komen: op mijn tiende werd ik uit de duinen gerukt. Moeder wilde een tuin met gras; in Hilversum zou het gras groener groeien. Verskrikkelijk! Ik werd op een kleine school geplant, net zo'n kleine als in Bergen, maar in het Gooi was klein meteen ook deftig. (Ik had veel aandacht nodig als kind. Kon slecht stilzitten. ADHD. ‘Druk’ heette dat vroeger.)

We kregen timmerles van een freule. De kinderen woonden in huizen als ‘omgekeerde portemonnees’ - een beeld van Fritzi Harmsen van Beek. Hun ouders hielden er een tennisbaan en zwembad op na.

Thuis hadden wij het niet zo breed; mijn vader kwam gek uit de oorlog en stond thuis werkeloos en wijdbeens voor het raam. Gelukkig betaalde grootvader onze scholen - met zachte g en al.

Wederom paste ik me aan. Zei net als de kinderen ‘pluin’ tegen een plein. En ‘veurwiel’ tegen een voorwiel. En ik ging nog op ‘tannis’ ook. Aan mijn accent kon je niet horen dat ik een bastaard was en in een nieuwbouwwijk vol repatrianten én spijtoptanten woonde (lui met de verkeerde klemtóón).

Pas in Amsterdam, waar ik me in 1967 als student inschreef, verweet men mij voor het eerst dat ik bekakt sprak. Als ik na het sluiten van café Hoppe bij Broodje van Kootje een ‘croquette’ bestelde, werd ik door tientallen nachtbrakers uitgelachen. Na enige oefening maakte ik er ‘kroket’ van, ook al smaakte dat minder. En zo paste ik me wéér aan. Niet genoeg kennelijk. Nog altijd menen mensen die mij niet kennen dat ik te bekakt praat.

Gooisch is het, meer niet.

■Afrikaans

Tijdens mijn studie Nederlands ontdekte ik een taal waarin veel van mijn oude accenten samenvielen: het Afrikaans. Alsof het Nederlands in Afrika een bruin korstje had gekregen! De klank van Indië vond ik erin terug, en Petjoh-woorden uit ons repatriantenhuis. Reduplicatie (woordverdubbeling) bleek in het Afrikaans heel gewoon: ‘Die vrouens loop draaikont draaikont oor die pad.’ Ja, soms hoorde ik er zelfs West-Fries in opklinken. Verskriklik stond in het woordenboek! Ook de rangen en standen uit het Gooi zaten verscholen in het vocabulaire. En zo lenig bleek het Afrikaans, de sprekers plukten de woorden groen uit de boom.

Het Afrikaans zat ook vol uitdrukkingen waarbij je de ribbetjes van andere talen langs je tong voelde schrapen. Neem een woord als paddakombèrs, letterlijk ‘kikkerdeken’, oftewel ‘kroos’. Naar het schijnt is het een letterlijke vertaling uit het Khoi (voorheen het Hottentots).

Ik dook in de literatuur; de dichters Van Wyk Louw, Opperman en Breytenbach gaven me de moed zelf te gaan schrijven. In een taal waar meester en knecht hetzelfde spraken. Een taal te jong voor rigide regels. Ik ben een slechte speller, mijn oor leest beter dan mijn oog, maar door het Afrikaans leerde ik de schaamte af te leggen en durfde ik te schrijven zoals ik spreek. In een Nederlands dat vreemdgaat bij het leven, dat flirt met accenten en rangen en standen, maar dat soms o zo nuffig doet. En alles wat ik schrijf, lees ik hardop. De klank is de keurmeester. De kleur meester. Klank laat mijn zinnen lopen.

Met dit stukje probeerde ik de toon van mijn op 8 december jl. uitgesproken dankwoord te vangen. Aangezien ik toen spontaan uit het hoofd sprak, heb ik geen flauw idee meer wat ik allemaal zei. Maar ik schreef eerder over mijn taalgebruik, onder andere in mijn roman Familieziek en de reisverhalenbundel Leeftocht, daarom nam ik als noodgreep de vrijheid enige eigen citaten te verdraaien en naar mijn hand te zetten. [AvD]

De presentatie van het congres was in handen van VRT-nieuwspresentatrice Martine Tanghe.

Cabaretier Pieter Nieuwint kreeg als entr'acte de handen op elkaar voor zijn stekelige taalobservaties.