Onze Taal. Jaargang 77

[p. 21]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Het aantal mensen die/dat

? ‘Het aantal mensen dat parttime werkt, neemt elk jaar toe.’ Moet het niet zijn: ‘Het aantal mensen die parttime werken’? Het zijn toch de ménsen die werken, niet het aantal?

! Uiteraard zijn het de mensen die parttime werken. Toch is ‘Het aantal mensen dat parttime werkt’ een goede constructie. Veel mensen vinden dit zelfs beter klinken dan ‘Het aantal mensen die parttime werken, neemt elk jaar toe.’ Dat komt waarschijnlijk doordat het aantal relatief belangrijk is voor de inhoud van de zin: het aantal is immers toegenomen, niet de mensen. Maar wat ook een rol speelt: doordat in de hoofdzin een enkelvoudig werkwoord staat (neemt toe), klinkt een enkelvoud in de bijzin (dat parttime werkt) beter dan een meervoud (die parttime werken).

Vergelijk ook zinnen als de volgende:

-	Het dozijn eieren die kapot waren gegaan, kon niet meer verkocht worden.
-	Het dozijn eieren dat kapot was gegaan, kon niet meer verkocht worden.
-	De groep scholieren die de politie aanvielen, werd gearresteerd.
-	De groep scholieren die de politie aanviel, werd gearresteerd.

De persoonsvorm van de hoofdzin is hier dus zonder meer enkelvoudig (kon, werd), omdat het onderwerp dat ook is (het dozijn eieren, de groep scholieren). Maar in de bijzin zijn er steeds twee mogelijkheden. In de zinnen over de scholieren kan een betekenisverschil worden opgemerkt (dat bij de zin over de parttime werkende mensen niet opgaat): met aanviel is het een groep die als geheel de politie aanviel, met aanvielen kunnen het ook de afzonderlijke groepsleden zijn die - al dan niet op eigen houtje - de politie aanvielen.

De/het krat

?Bij de supermarkt hoorde ik twee mensen praten over ‘die krat’. Zelf zou ik ‘dat krat’ zeggen. Wat is juist?

! Volgens de meeste hedendaagse woordenboeken kan krat zowel een de-woord als een het-woord zijn. Bij de hoort die krat, en bij het hoort dat krat. Beide vormen zijn dus juist.

Het krat heeft de oudste papieren: het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) geeft alleen citaten met het krat, niet met de krat. Ook in andere woordenboeken heeft de krat lange tijd ontbroken. Toch is de krat in de praktijk helemaal niet ongebruikelijk; dit lidwoord moet in de loop van de twintigste eeuw zijn opgekomen.

De woordenboeken zijn langzaam overstag gegaan. Het eerste hedendaagse woordenboek dat de krat vermeldde, was de Grote Koenen uit 1986; ook de latere (‘kleine’) drukken van Koenen doen dit, net als Het witte woordenboek (2007). In de grote Van Dale wordt de krat pas sinds 2005 - de recentste editie - genoemd.

Afrijden/af rijden

?Is het ‘af reed’ of ‘afreed’ in de volgende zin? ‘Toen Koos de oprijlaan af()reed, scheen de zon recht in zijn gezicht.’

! Er is in deze zin een betekenisverschil tussen af reed en afreed. ‘Toen Koos de oprijlaan af reed’ betekent dat hij de oprijlaan verliet (en de weg op draaide). Af is hier een achtergeplaatst voorzetsel dat een richting of beweging aangeeft, net als in ‘Toen hij de weg af ging’ en ‘Ze fietste de stoep af.’ In elk van deze zinnen kan het woord van worden toegevoegd zonder dat de betekenis verandert: ‘Toen hij van de weg af ging’, ‘Ze fietste van de stoep af’, ‘Toen ik van de oprijlaan af reed’, etc.

Maar afrijden als één woord betekent ‘tot het einde toe volgen’. Die betekenis past ook goed bij een oprijlaan, die immers een redelijke lengte heeft. Met ‘Toen Koos de oprijlaan afreed, scheen de zon in zijn gezicht’ wordt dus uitgedrukt dat Koos de hele oprijlaan lang de zon in zijn gezicht had. In dit geval kan van niet worden toegevoegd.

Toepasselijke namen

?Een slager die Beenhakker heet, een zaak in ‘modeschoenen’ met de naam Klomp: is er een woord voor dat soort ‘toepasselijke namen’?

! Voor dit verschijnsel bestaat nog geen algemeen bekende aanduiding, maar de laatste jaren wordt steeds vaker de term aptoniem gebruikt. Dat woord is in het Engels ontstaan, als aptonym; dit is een verwijzing naar het Engelse apt of het Latijnse aptus, dat ‘geschikt, toepasselijk’ betekent. De uitgang -onym of -oniem is geïnspireerd op woorden als pseudoniem (‘schuilnaam’), synoniem (‘woord met dezelfde betekenis’) en toponiem (‘plaatsnaam’); het komt van het Griekse onoma of onuma voor ‘naam’.

Slachter H.A. Worst: typisch voorbeeld van een aptoniem.
Foto: Cas Brugman

Dat iemands naam te maken kan hebben met zijn functie of hobby, was in de Romeinse tijd al bekend, getuige de Latijnse uitdrukking nomen est omen: ‘de naam is een voorteken’ of - vrij vertaald - ‘je naam is je lot’. De oorsprong van deze uitdrukking ligt bij de Romeinse blijspeldichter Plautus (ca. 251-184 v.Chr.).

Spaties rondom streepje

?Komen er spaties voor en na het streepje in mevrouw Jansen()-() Vermeer?

! Nee, het is ‘mevrouw Jansen-Vermeer’. Rondom een streepje komen bijna nooit spaties: 10.00-11.00 uur, de periode 1940-1945, etc. Tenminste: als het streepje twee woorddelen of delen van een woordgroep verbindt. Voor en na een gedachtestreepje komt wel een spatie: ‘Hij drukte - vervelend vond ik dat - heel lang op de bel.’ En ook het minteken staat bij voorkeur tussen spaties: 8 - 3 = 5. (Voor zowel het gedachtestreepje als het minteken wordt een lang streepje gebruikt.)

Bij het weglatingsstreepje ten slotte hangt het ervan af. In voor- en tegenspoed staat een spatie ná het streepje, omdat voor- een verkorting is van voorspoed. Maar in bedrijfsartsen en -juristen, waar het eerste woorddeel is weggelaten, staat de spatie voor het weglatingsstreepje.

Op de website van Onze Taal worden meer dan elfhonderd taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.