Onze Taal. Jaargang 76

[p. 348]

Etymologica
Etymologische misvattingen: nog meer valse eponiemen

Nicoline van der Sijs

Er bestaan hardnekkige etymologische misvattingen, bijvoorbeeld dat de oorsprong van bepaalde woorden ligt in een persoonsnaam - dat het hier dus gaat om eponiemen. In de mei-aflevering van ‘Etymologica’ bleek dat blazer, black box en kabaal ten onrechte als eponiemen worden beschouwd. Maar dat zijn, zo blijkt, bepaald niet de enige.

In de Nederlandse versie van de internet-encyclopedie Wikipedia staat onder het trefwoord maillot te lezen: ‘In de negentiende eeuw werkte er bij de Parijse opera een kostuumontwerper, ene meneer Maillot. Hij ontwierp voor de dansers een nauwsluitend kostuum dat het hele lichaam bedekt behalve het hoofd en de handen. In Nederland is men het broekgedeelte maillot gaan noemen (...).’ Zonder enig voorbehoud wordt de naam maillot verbonden aan die van de ontwerper. Dat moet dan wel een bekende man geweest zijn, over wie gemakkelijk informatie te vinden zal zijn. Nergens echter vinden we een spoor van een zekere Maillot. En betrouwbare Franse etymologische woordenboeken melden dan ook een heel andere etymologie van maillot: het woord is afgeleid van maille ‘maas (van een net)’.

■ Dr. Condom

Een veel beroemder voorbeeld van een mythische naamgever is dr. Condom, Condum of Quondam (of een andere spellingvariant). Al in een Engels medisch handboek uit 1717 wordt hij de uitvinder van het condoom genoemd. Dat is elf jaar na de eerste schriftelijke vermelding van condum (tegenwoordig condom) in Engelse bronnen. Er zijn gedetailleerde verhalen in omloop over hoe, waar en wanneer hij tot zijn uitvinding kwam: hij zou als arts werkzaam zijn geweest aan het hof van de Engelse vorst Charles de Tweede en tot de uitvinding van het voorbehoedmiddel zijn gekomen omdat de koning hem had gevraagd hoe hij kon voorkomen dat hij bastaarden verwekte bij zijn omvangrijke schare minnaressen. Juist de details van dit verhaal maken het eenvoudig om het te weerleggen: als dr. Condom zo'n belangrijke positie aan het hof bekleedde, zou zijn naam toch moeten voorkomen in de archieven. IJverige onderzoekers hebben geen steen op de andere gelaten, maar zelfs William Kruck, die in 1981 een monografie heeft gepubliceerd onder de pakkende titel Looking for Dr Condom, heeft nergens iets kunnen vinden over een historische figuur van die naam. Evenmin zijn er bewijzen dat een inwoner van het Zuid-Franse Condom de uitvinder van het voorbehoedmiddel is geweest, al heeft deze mythe de stad toeristisch gezien geen windeieren gelegd. Nee, de realiteit is veel onbevredigender: de herkomst van het woord condoom is onbekend.

Green Street Hooligans, een film uit 2005 van Lexi Alexander. Het is niet bekend waar het woord hooligans vandaan komt.

■ Hooligans

Zoals de familie Flodder en de Tokkies model staan voor een bepaald type mens, zo is Patrick Hooligan het voorbeeld van de hooligans. Maar niet heus... De eerste vermelding van hooligans dateert van de hete zomer van 1898. Er vonden in die periode veel straatgevechten plaats tussen Londense jongeren, en deze jongeren werden in de kranten voor het eerst ‘hooligans’ genoemd. Al een jaar later ontstond de

[p. 349]

mythe dat Patrick Hooligan de naamgever was. Dit beweerde Clarence Rook namelijk in zijn The Hooligan Nights, waarin hij het leven van de Londense straatjeugd beschreef. De inmiddels overleden Patrick zou een aantal jaren eerder als straatrover door het leven zijn gegaan en daarvoor in de gevangenis zijn beland. Het kleurrijke levensverhaal van Patrick blijkt uitsluitend uit de grote duim van Rook afkomstig, want latere onderzoekers hebben nooit meer enig spoor van de man teruggevonden - en net als naar Condom is er serieus naar hem gezocht, met name door Geoffrey Pearson, die in 1983 een doortimmerd boek over de geschiedenis van de hooligans publiceerde: Hooligan. A History of Respectable Fears. Een alternatieve verklaring is dat er sprake is van ‘Hooley's gang’ (‘de bende van Hooley’), waarmee het probleem uitsluitend verplaatst wordt, want who the hell was Hooley?! Kortom, de herkomst van het woord is nog steeds onopgelost.

Nog meer voorbeelden

Nog enkele woorden waarvan ten onrechte wel wordt aangenomen dat de oorsprong in een persoonsnaam ligt (o.a. afkomstig uit Marcel Grauls, Mijn naam is Haas. Hoe historische figuren in het woordenboek belandden, 2001):

Bokking Gaat niet terug op de Zeeuwse visser Beukelszoon (ook wel Bokelszoon) van Biervliet, aan wie allerlei conserveringsmethoden van haring worden toegeschreven, zoals het kaken en roken - vandaar het idee dat gerookte haring naar hem ‘bokking’ zou zijn genoemd. Bokking is waarschijnlijk afgeleid van bok en zo genoemd vanwege de onaangename geur (‘stinken als een bok’).

(Op)bellen Niet naar Alexander Graham Bell, de uitvinder van de telefoon, maar een afleiding van bel, vanwege het geluid van de telefoon als hij overgaat.

Trampoline Niet naar de Fransman Du Trampoline, maar van het Italiaanse trampolino met dezelfde betekenis, een afleiding van trampolo ‘stelt’.

■ Tram en taxi

Van de vermeende naamgevers Maillot, Condom en Hooligan is dus geen spoor te vinden. Anders ligt dat met de Britse ingenieur Benjamin Outram, die lange tijd verantwoordelijk is gehouden voor de naam van de tram, of eigenlijk voor de oudere naam ervan: tramway. Men was zó overtuigd van het feit dat tramway terugging op de naam Outram, dat men, zowel in het Engels als in het Nederlands, ook Outramway schreef. De verwarring werd versterkt doordat ingenieur Outram niet alleen een historische figuur was, maar tevens banden had met de tram. Alleen betrof dat de oorspronkelijke tram. Hiermee duidde men namelijk de transportwagentjes in kolenmijnen aan, en de vernieuwing die Outram invoerde was om deze wagentjes niet meer over houten maar over ijzeren rails te laten rijden. Jaren vóór deze vernieuwing van Outram was, in 1776, al het voertuig tram uitgevonden; het dankte zijn naam aan de gelijkenis met de ijzeren mijnwagentjes, die toen dus nog over houten rails reden. Met die uitvinding van het nieuwe voertuig had Outram niets te maken - dat kon ook moeilijk, want hij was toen pas twaalf jaar!

De relatie tussen een ander voertuig, de taxi, en de adellijke familie Thurn und Taxis heeft eenzelfde mythisch gehalte. In dit geval is de band eigenlijk alleen de op elkaar lijkende naam: het internationale postsysteem van Thurn und Taxis, dat ruim drieënhalve eeuw gefunctioneerd had, verdween geleidelijk in de negentiende eeuw; de laatste tak, in Pruisen, werd in 1867 genationaliseerd. En de eerste taxi zag in 1890 het licht. De term taxi heeft dus niets met de naam Taxis te maken, maar is een verkorting van het Franse taximètre, letterlijk ‘tariefmeter’.

■ Fiets en hooker

Het wordt eentonig, want hetzelfde verhaal geldt voor de fiets: ja, er heeft een Wageningse fietsenmaker Viets bestaan, ongeveer in dezelfde tijd als de introductie van de fiets, en nee, hij is niet de naamgever hiervan geweest, al heeft hij niet nagelaten daarmee reclame te maken. Zoals Ewoud Sanders heeft aangetoond in zijn boek Fiets! De geschiedenis van een vulgair jongenswoord (1997) zijn er opnieuw chronologische problemen: het woord fiets was al ruim in omloop voordat de fietsenmaker Viets een bedrijf begon in Wageningen.

En hoe zit het met generaal-majoor Hooker en het Engelse hooker ‘hoer’, in Nederland vooral bekend door onze eigen Happy Hooker Xaviera Hollander? De reputatie van Joseph Hooker, die in de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) voor de noordelijke staten vocht, blijkt wel uit zijn bijnaam Fighting Joe. Zijn hoofdkwartier gold als een kruising tussen een kroeg en een bordeel, en - maar nu betreden wij het domein van de mythe - vrouwen die daar op bezoek kwamen, kregen de naam hookers. De chronologie ligt echter opnieuw dwars: hooker ‘hoer’ komt al in 1845 voor. Het woord is al ouder in een andere betekenis: in 1567 wordt het gebruikt als synoniem voor angler, letterlijk ‘hengelaar’, maar in deze context gebruikt voor een dief die zijn buit met een hengel of haak naar zich toe trekt; hooker is dus afgeleid van hook ‘haak’. Het woord is later overgedragen op een hoer, die op vergelijkbare wijze klanten aan de haak slaat. Intussen is het natuurlijk goed denkbaar dat generaal Hooker door zijn levenswandel de naam hooker algemenere bekendheid heeft gegeven.

Hiermee is de voorraad pseudo-eponiemen nog niet uitgeput, maar duidelijk is inmiddels wél dat eponymische verklaringen een grote aantrekkingskracht hebben. Dat komt deels doordat het verband tussen een persoon en een naam tot de verbeelding spreekt, en deels vanwege een ‘horror vacui’: het is onverteerbaar dat de herkomst van een woord onbekend is; als we niets kunnen vinden, dan zal het wel naar een persoon zijn genoemd. Zo'n verhaal is gauw bedacht, en houdt vervolgens generaties etymologen van de straat met het weerleggen van die eponymische herkomst. Essentieel daarin zijn, zo bleek, de historiciteit van de vernoemer en de chronologie.