Onze Taal. Jaargang 76

[p. 317]

Geschiedenis op straat
Weg van Ongenade

Riemer Reinsma

Ergens in de Noordoostpolder ligt, kaarsrecht en kilometers lang, een met twee prachtige bomenrijen omzoomd laantje: de Weg van Ongenade. De weg doorkruist het gebied van drie plaatsen: Creil, Espel en Rutten. Alles oogt hoogst vredig, veel ongenade lijkt hier niet te duchten. Dus vanwaar die naam?

De naam Weg van Ongenade bevat een toespeling op het mythische Woud van Ongenade - ook wel ‘Woud zonder Genade’ genoemd - dat tegen het eind van de Middeleeuwen opeens in allerlei Hollandse kronieken begon rond te spoken; het zou dateren uit de voorchristelijke tijd, dus van vóór het eind van de zevende eeuw.

■ Bloeddorstige mensen

Het Woud zonder Genade zou volgens de overlevering een reusachtig, ondoordringbaar bos ergens in het westen en/of noordwesten van Nederland zijn geweest, waar gevaarlijke roofdieren zoals beren rondslopen, reuzen en bloeddorstige mensen woonden die geen genade kenden als zij met passanten te maken hadden, en waar je makkelijk verdwaalde. Er heerste rechteloosheid, beschaving was ver te zoeken.

Uit archeologische vondsten is gebleken dat er in het noordelijke deel van de Zuiderzee, ongeveer tussen Medemblik en Stavoren, inderdaad tot ongeveer 1340 een moerasbos is geweest toen deze zee nog aanzienlijk kleiner was. Maar waar lag dat Woud van Ongenade dan precies?

Volgens sommigen was dat bij Creil, het plaatsje waar nu dus de Weg van Ongenade ligt. De naam Creil gaat terug op het Franse woord creil, dat ‘vlechtwerk’ betekende. De naam doet vermoeden dat hier vooral wilgen zullen hebben gestaan. Het bos bij Creil heette zelf ook Creil.

Maar er zijn méér locaties die in aanmerking komen als de oorsprong van het oude Woud van Ongenade. Sommige mensen menen te weten dat het mythische woud in de buurt van Leiden en het Zuid-Hollandse Valkenburg lag, en een wijk in Leiden heet dan ook Woud van Ongenade. Anderen hebben gedacht aan Abcoude, omdat ook dáár resten van een fossiel bos zijn gevonden; en dat er een bos lag, blijkt ook uit de betekenis van de plaatsnaam: ‘woud van de persoon Abbeke’. De archeologe Esther Jansma schrijft in haar artikel ‘Het wilde woud zonder genade’ (in Westerheem, 1987), dat het Abcoudse ‘woud’ na 60 na Christus verdwenen moet zijn.

■ Bedenksel

Nog weer anderen situeerden het Woud van Ongenade in de Wieringermeer, waar een - modern gespelde - naamgenoot ligt van het genoemde Noordoostpolderdorp: Kreil. Ook hier zijn fossiele resten van een bos gevonden. Verder is Zwolle ooit aangewezen als plaats waar zo'n woud zou hebben gestaan. De kroniekschrijver Hermannus Vechtensis noemde dit het ‘Woud zonder Genade’.

Het Woud van Ongenade volgens de Kattendijke-kroniek uit ca. 1490
Johan Huyssen van Kattendijke-kroniek. Red. Antheun Janse. Den Haag, Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, 2005

Dat laatste is ook de vorm waarin het mythische woud voor het eerst op papier verschijnt, en wel in de Roman van den riddere metter mouwen (ca. 1300). Deze ridderroman geldt als een oorspronkelijk Middelnederlands werk, en gaat over de legendarische koning Arthur. In de roman wordt onder andere diens verblijf omschreven in het ‘felle [= wrede, gevaarlijke] Woud sonder genade’, dat de schrijver in Wales situeerde. Opvallend: de naam Woud van Ongenade komt niet voor in de Franse, Duitse en Engelse Arthurromans, en is dus duidelijk een bedenksel van de Nederlandstalige schrijver.

Later situeerden Vlaamse en Hollandse schrijvers het Woud zonder Genade niet meer in Wales maar aan ónze kant van de Noordzee. Dat gebeurde het eerst in een geschrift van de Vlaming Gillis de Wevel. In het boek Leven van Sinte Amand (ca. 1336-1340) beschreef De Wevel hoe de zendeling Amandus in de zevende eeuw door het Woud van Ongenade naar Brugge trok. En hoewel er in de veertiende eeuw niet veel meer over was van de onmetelijke vroegmiddeleeuwse wouden, was De Wevel zich er, net als veel van zijn tijdgenoten, van bewust dat die wouden voor de toenmalige ‘heidense’ bevolking heilige plaatsen waren geweest. Hij associeerde de wouden daarom met rechteloosheid en chaos. In de veertiende eeuw werd de aanduiding Woud zonder Genade dan ook gebruikt voor een woest, onbeschaafd en rechteloos gebied.

In principe kon deze naam dus worden toegepast op íéder groot woud dat in de vijftiende eeuw - en nog lang daarna - in de herinnering voortleefde. Jammer voor iedereen die op zoek was - of is - naar de ‘werkelijke’ ligging van het Woud van Ongenade, maar hun queeste heeft weinig zin. Hét Woud van Ongenade bestaat niet.

Dit is de laatste aflevering van ‘Geschiedenis op straat’. In 2008 begint Riemer Reinsma met een nieuwe rubriek.