Onze Taal. Jaargang 76

[p. 280]

Bij wijze van zeggen

Riemer Reinsma

Toitoitoi

Met toitoitoi, of kortweg toitoi, bedoelen we meestal iets in de trant van ‘veel sterkte’ of ‘succes’. Het klinkt vooral vaak in de toneelwereld, vlak voor een voorstelling. Volgens het Etymologisch woordenboek van Van Dale was toitoitoi een klanknabootsing waarmee men het geluid van het afkloppen op (ongeverfd) hout nadeed. Maar wát moest er dan afgeklopt worden? Daarvoor moeten we kijken naar de oorspronkelijke uitdrukking, die veel langer was: Hals- und Beinbruch, unberufen (of, minder vaak, unbeschriejen) toi toi toi.

Die woorden unberufen en unbeschriejen komen uit het Jiddisch, betekenden zoiets als ‘ongedaan, afgeklopt’ en werden gebruikt als ‘formule waarmee het zojuist genoemde of gedachte weer ongenoemd wordt verklaard om het ermee opgeroepen gevaar te bezweren’, aldus de grote Van Dale. Eigenlijk gaat het dus om een dubbele bezwering, met tweemaal de betekenis ‘even afkloppen’.

Het was natuurlijk die ‘Hals- und Beinbruch’ (‘hals- en beenbreuk’) die moest worden afgeklopt. Maar hoezo liepen acteurs het risico op dergelijke breuken? Volgens sommigen sloeg de uitdrukking op het gehoopte succes van de voorstelling: immers, wanneer het publiek na de voorstelling enthousiast applaudisseert, moeten acteurs zó diep buigen en zó veel knikken dat zij de genoemde botbreuken riskeren.

Maar die uitleg is wel wat onbevredigend. Voor een breuk in de hals zou die verklaring met al dat knikken desnoods wel kunnen opgaan. Maar vanwaar die beenbreuk? Helder wordt het allemaal pas als we weten dat Hals- und Beinbruch een verbastering is van de Jiddische formule hasloche un Broche, ‘succes en zegen’, die op zijn beurt was ontstaan uit het Hebreeuwse hatslacha uwracha. Het Hebreeuwse werkwoord lehatsliach betekent ‘laten lukken’ en lewarech is ‘zegenen’.

In het Nederlands werd hals- en beenbreuk naderhand weggelaten, en datgene wat er overbleef, toitoi(toi), herkende niemand meer als nabootsing van het klopgeluid. Het kreeg eenvoudig de betekenis ‘veel succes’.

Het begrip monstre sacré gaat terug op een toneelstuk van de Fransman Jean Cocteau (1889-1963).

Naast toitoi komt ook wel toytoy voor, waarschijnlijk onder invloed van het Engels. In die taal bestaat overigens de uitdrukking break a leg, de uitdrukking die ook bij ons wel bekend is als gelukswens voordat iemand het podium betreedt. Waarschijnlijk gaat het hier om een vrije vertaling van de Beinbruch-wens.

Monstre sacré

Volgens de grote Van Dale worden met monstres sacrés (letterlijk ‘heilige monsters’) ‘de grote toneelspelers’ aangeduid. In oorsprong is dat zeker zo geweest, maar in het moderne taalgebruik - zowel het Frans als het Nederlands - is monstre sacré een veel wijder begrip geworden. Het is hetzelfde als een ‘ster’, op ieder denkbaar gebied, variërend van een zangeres als Maria Callas tot een schrijver als Raymond Radiguet, en van politici tot beiaardiers. Het blad HP/De Tijd noemde de schilder Roger Raveel in 2003 ‘zowat het monstre sacré’ van de Vlaamse schilderkunst.

De uitdrukking komt van de Franse schrijver, tekenaar en filmer Jean Cocteau, die een van zijn toneelstukken de titel Les monstres sacrés gaf (1940). Een van de monstres sacrés in het stuk is Esther, een groot actrice die een eigen toneelgezelschap heeft, zoals ook ooit de beroemde toneelspeelster Sarah Bernhardt. Zij is een soort hogepriesteres. In de eerste akte zegt zij: ‘Het theater is een soort klooster. Wij dienen een god. Wij herhalen dezelfde gebeden. Wij gaan nooit naar het theater.’

Het woord sacré, ‘heilige’, is hiermee verklaard, maar waarom moet zo iemand een ‘monster’ worden genoemd? Er lijkt een tweeledige verklaring te zijn: Cocteau gebruikte de uitdrukking in oorsprong ironisch, maar tegelijk ook op een bepaalde manier eerbiedig. In zijn ogen waren al deze beroemdheden een moderne versie van de Olympische goden. Vermoedelijk gebruikte Cocteau het woord monstre hier in gunstige zin; het is dan vergelijkbaar met Nederlandse kwalificaties als geweldig of (in jeugdtaal) wreed, waarvan de negatieve lading omslaat in een positieve: ‘een geweldige voorstelling’.