Onze Taal. Jaargang 76

[p. 228]

Foto: CBS Outdoor

‘Eerbied voor de Schepper én het schepsel’
Portret van de negentigjarige Bond tegen het vloeken

Jan Erik Grezel

De Bond tegen het vloeken viert deze maand zijn negentigjarig bestaan, maar lijkt bepaald niet uit de tijd te zijn: het aantal donateurs is de afgelopen vijftien jaar maar liefst verdubbeld. De bond timmert aan de weg met onderzoek, scholenwerk en acties, zoals de bekende stationsposters. Portret van een vereniging die uniek is in de wereld.

‘Spreek vrijmoedig over God, maar misbruik nooit Zijn Naam’, staat er op het emaillen bordje aan de muur van het apk-station in Veendam. ‘Die heb ik nog aan mijn allereerste baantje in een oude busgarage overgehouden’, wijst keurmeester De Jong glunderend. Aan een andere wand hangt de bekende papegaaienposter uit de jaren tachtig: ‘Vloeken is aangeleerd! Word geen naprater.’ De Jong is een van de 33.000 donateurs van de Bond tegen het vloeken, de enige vereniging ter wereld die zich actief inzet voor taalgebruik zonder godslasteringen. Zijn die bordjes en posters nodig? ‘Ik vind van wel’, zegt hij. ‘Gevloek gebeurt vaak achteloos, mensen gebruiken de naam van Jezus als stopwoordje. Of als krachtterm. Soms zeg ik er wat van.’

In het kantoortje in een afgeschoten hoek van de propere garage wacht ik geduldig tot de keurmeester klaar is met zijn inspectie van mijn auto. Hier doet mevrouw De Jong de administratie. Op de zijkant van een bak ‘uitgaande post’ lees ik dezelfde aansporing om geen misbruik te maken van Gods naam. ‘Het doet mij zeer als er gevloekt wordt,’ zegt mevrouw De Jong, ‘het betreft mijn hemelse Vader. Maar daarnaast vind ik het grof en lelijk. In de Bijbel staat er ook zoiets als: “Broeders en zusters, onthoudt u van grof taalgebruik.” Ik ben even vergeten waar dat precies staat.’ Hoe reageert zij als hier iemand begint te gvd'en omdat z'n auto is afgekeurd? ‘Dan zeg ik: “Doe dat maar buiten” of “Weet je wel wat je zegt?” Mensen verontschuldigen zich meestal als ze zich realiseren dat ze vloeken. Gelukkig gebeurt dat heel weinig. De bordjes en stickers doen hun werk.’

■ Vloekmonitor

Garages, voetbalvelden, kazernes en kroegen zijn de plekken waar het meest gevloekt wordt volgens onderzoek van de Bond tegen het vloeken. Deze maand bestaat de bond negentig jaar. Dat wordt gevierd met onder meer een symposium onder de titel ‘Vloeken als een Hollander’. Bekende Nederlanders als Antoine Bodar en SGP-Tweede Kamerlid Kees van der Staaij zullen daar spreken over de religieuze, juridische en culturele aspecten van godslastering. Op het symposium wordt het nieuwste boekje van de bond gepresenteerd, waarin vrijwel alle politieke partijen hun standpunt uiteenzetten over het onderwerp vloeken.

De bond zit in de lift. De afgelopen vijftien jaar is het aantal donateurs verdubbeld. Waaraan is die groei te danken? ‘Onze activiteiten zijn aanmerkelijk verbreed’, zegt Rijk van de Poll in

[p. 229]

zijn nieuwe kantoor aan de rand van Veenendaal. Hij is sinds 1985 directeur van de bond. ‘Vroeger gebeurde het werk fragmentarisch. We kregen bijvoorbeeld klachten binnen over een radio- of tv-programma. Dan schreven we als bond een brief naar de desbetreffende omroep. Acties van de bond waren er dus naar gelang het aantal klachten. Nog steeds schrijven we veelvuldig zulke brieven, vooral naar redacties van omroepen en dag- en weekbladen. Maar tegenwoordig hebben we ook de “vloekmonitor”. We laten TNS NIPO onderzoek doen naar het taalgebruik op alle Nederlandse tv-zenders. In een jaar tijd worden driemaal een week lang alle vloeken in tv-programma's geturfd. Dat is een omvangrijk en duur onderzoek. Als de monitor verschijnt, krijgen we veel publiciteit. Dat past in ons streven naar bewustwording: we willen graag dat Nederlanders beter gaan beseffen wat hun taalgebruik teweeg kan brengen. Er is steeds meer verbaal geweld. En verbaal geweld gaat vaak vooraf aan fysiek geweld.’

Bond tegen het vloeken

De Bond tegen het vloeken is in 1917 opgericht. Als doel werd gesteld: de strijd aanbinden ‘onder alle rangen en standen van ons volk tegen het groote kwaad van het vloeken’. De antirevolutionaire voorman Abraham Kuyper, aan wie advies werd gevraagd, vond de naam van de bond te vlak. Hij wilde dat de heiligheid van Gods naam erin voorkwam. Zo werd ‘de Bond’ uiteindelijk ‘de Bond tegen het schenden door het vloeken van Gods heiligen Naam’. Eind 1917 had de bond 1700 leden.

De bond richtte zich al meteen op de kazernes - in het leger werd en wordt veel gevloekt - en was actief op de spoorwegstations, waar veel mensen passeren. Het aantal leden groeide gestaag. Nog altijd kennen veel mensen de bond vooral van de ‘stationsposters’.

In de naoorlogse jaren had de bond een ijverig pleitbezorger in de persoon van secretaris Laarman. Legendarisch is zijn optreden in een show van Mies Bouwman uit 1966. Gevraagd naar alternatieven voor een rauwe vloek (een vraag die bondsmensen áltijd gesteld wordt volgens directeur Van de Poll) zei hij spontaan met krachtige stem: ‘Ródodéndron.’ Jarenlang is de bond geïdentificeerd met ‘de man van Rododendron’. Overigens waren veel mensen van de bond niet gelukkig met deze opwelling, vanwege de klank- en klemtoonovereenkomst met Nederlands ergste vloek.

De bond telt in het jubileumjaar 2007 bijna 33.000 donateurs. Behoren die vooral tot het protestants-christelijke volksdeel? Directeur Van de Poll: ‘We noteren niet de kerkelijke gezindte van onze donateurs. Misschien zijn er ook wel buitenkerkelijken donateur. En de eerste school die bij ons het bordje “Taalbewuste school” bestelde, was een katholieke!’

■ Bastaardvloeken

De laatste keer dat de vloekmonitor verscheen was afgelopen mei. ‘Opnieuw meer grove taal op Nederlandse buis’, kopte menige krant op basis van het persbericht van de bond. BNN staat ook deze keer bovenaan als omroep met de meeste ‘grove taaluitingen’. Het programma waarin het meest gevloekt wordt, is echter Jemen!, van RTL 5.

Rijk van de Poll, directeur van de Bond tegen het vloeken.
Foto: Jan Erik Grezel

Waar gaat het de bond nu eigenlijk om: vloeken, van oudsher gedefinieerd als ‘het ijdel gebruik van Gods naam’, inclusief bastaardvloeken als jeetje en goh? Of ook grof taalgebruik als schuttingwoorden en verwensingen? Van de Poll: ‘Onze belangrijkste taak blijft de strijd tegen godslastering. Maar in de statuten is nu ook opgenomen dat wij ons sterk maken voor taalgebruik zonder kwetsende, grove en obscene woorden. Het gaat om het tonen van eerbied voor God én de medemens, de Schepper én het schepsel.’ In de vloekmonitor wordt er een duidelijk onderscheid gemaakt tussen vloeken enerzijds en grove taal (scheldwoorden, schuttingtaal en verwensingen) anderzijds. Zo is goed te zien dat het aandeel vloeken ongeveer twintig procent is van het geheel.

■ Jongeren

De bond groeit, maar het gevloek en gescheld neemt ook toe. Is er een verband? Of is het werk van de bond juist dweilen met de kraan open? ‘Je zou kunnen zeggen dat het nog veel erger zou zijn als wij ons werk niet zouden doen. Rond de zeventig procent van de Nederlanders ergert zich aan gevloek. Dat komt uit onze enquêtes naar voren. Opvallend is dat dit percentage de afgelopen vijftien jaar licht is gestegen. In de meeste gezinnen wordt scherp gelet op het vloekgedrag van de kinderen. Dus ook in gezinnen waar het geloof geen rol speelt. De toename van grof taalgebruik op tv kan ik niet precies verklaren. Maar als je bedenkt dat jongerenzender BNN een nieuwe omroep is en dat daar het meest gevloekt wordt, zou dat een deel van de verklaring kunnen zijn.’ Van de Poll doelt op enquêtes waaruit steeds weer blijkt dat het de jongeren zijn die het vaakst vloeken. Vandaar dat de bond zich vooral op hen richt. Jongeren storen zich ook het minst aan gevloek van anderen. ‘Ik heb een gesprek met de voorzitter van BNN gehad over het terugdringen van het gevloek in hun programma's. Hij verweerde zich met de uitspraak: “Dat hoort nu eenmaal bij ons.”’

Jongeren probeert de bond vooral te bereiken via gastlessen. Sinds 2001 zijn er scholenwerkers in dienst. Zij verzorgen op uitnodiging van basisscholen en scholen voor voortgezet onderwijs lessen over grof taalgebruik. Dat zijn overigens vaker openbare scholen dan scho-

[p. 230]

len voor bijzonder onderwijs. Wat doen zij precies in die gastlessen? ‘Ik begin heel breed’, zegt Kees Hazeleger, verantwoordelijk voor de lessen op de basisscholen. ‘Eerst praten we over grof taalgebruik. Dan zoek ik iets wat de leerlingen raakt. Dat kunnen bijvoorbeeld verwensingen zijn met verwijzingen naar ziektes, zoals kanker. Of bijvoorbeeld het scheldwoord schele. Daardoor moeten de leerlingen zich ervan bewust worden dat bepaalde woorden kwetsend kunnen zijn. Zo komen we langzamerhand op een lijstje van gevoelige gebieden: afkomst, huidskleur, handicap. Meestal vinden ze dat religie daar ook onder valt.’

Illustratie: Matthias Giesen

■ Mongool

‘Ook leren de kinderen in die lessen veel over de letterlijke betekenis van vloeken en grove taal’, zegt Sjors van der Kraan, namens de bond scholenwerker voor het voortgezet onderwijs. ‘De meesten weten echt niet dat “tering” een ziekte is, laat staan dat het tuberculose is. Het woord mongool wordt vaak onnadenkend gebruikt. Laatst vertelde een jongen in mijn les dat hij een broer heeft met het syndroom van Down. Hij zei dat zo'n scheldwoord hem heel diep kwetst. Zijn verhaal maakte indruk.’ Hazeleger: ‘Wat de gvd-vloek precies betekent, weten ze ook niet. Toen ik

“De meesten weten echt niet dat “tering” een ziekte is, laat staan dat het tuberculose is.”

eens had uitgelegd dat het eigenlijk “God, verdoem mij” is, zei een jongen: “Oef, dat ga ik dus niet meer gebruiken. Ik wil geen risico lopen. Stel je voor dat God wél bestaat!”’

Van der Kraan: ‘We sluiten in de lessen zo veel mogelijk aan bij de actualiteit. Vorig jaar was de belediging blinde tyfushond uit de mond van toenmalig Ajax-speler Wesley Sneijder voorpaginanieuws. Hij zou dat tegen de scheidsrechter hebben gezegd. Het was goed voor rood. Een prima aanleiding voor een les over grof taalgebruik. Op vmboscholen probeer ik een link te leggen met hun aanstaande stage. “Als je straks in een bloemenzaak staat en voortdurend loopt te vloeken, dan krijg je echt problemen met je klanten en je baas.”’

Worden de scholenwerkers in hun lessen weleens uitgedaagd of getreiterd, bijvoorbeeld doordat de stoersten van de klas met opzet gaan vloeken? Hazeleger: ‘O ja, dan komen ze al vloekend binnen en gaan ze het hele repertoire af. Hoe ik reageer? “Ik hoor het al, ik kom hier niet voor niets.” Of ik zeg uitdrukkelijk: “Ik hoorde net...” en dan noem ik alle vloeken op. Dat vinden ze dan zo vreemd dat ze meteen geboeid zijn.’ En hoe gaat het op zwarte scholen? Staan moslims anders tegenover vloeken? Van der Kraan: ‘In de islamitische wereld wordt Allah erg veel aangeroepen. Vaak oprecht en gemeend, maar soms ook wel op een wat sleetse manier. Daar praten we over. Verder zie ik tijdens mijn presentaties niet veel verschil tussen kinderen van witte en zwarte scholen. Wat bij moslims nog weleens gevoelig ligt, is de verwensing met ziektes. De naam van een ziekte is soms omgeven met een soort magie. Ziektes moet je niet noemen, anders zou je die kunnen krijgen.’

■ Theo van Gogh

En wat is het effect van het scholenwerk? ‘Ook daarbij gaat het in eerste instantie om “bewustwording”’, zegt Van de Poll. ‘En dat is moeilijk te meten. De reacties zijn veelal positief. Sommige onderwijsinstellingen bestellen bij ons het nieuwe bordje “Taalbewuste school”, dat als ondertitel heeft: “Wij letten op ons taalgebruik en behandelen elkaar met respect”. We hopen dat daar ook een positief effect van uitgaat.’

De bond opereert behoedzaam en voorkómend. Een van de stickers die de bond verspreidt, is een gele kaart: ‘Dit is een vriendelijke waarschuwing: Vloek niet!’ In de strijd tegen vloeken en grof taalgebruik lijkt de bond het goede voorbeeld te willen geven. Zou de bond niet wat meer op de barricaden moeten? Strijden voor de invoering van piepjes bij tv-programma's? De politiek oppoken tot aanscherping van de wet? Had minister Plasterk onlangs niet zijn zorgen geuit over het toenemende grove taalgebruik? Van de Poll: ‘Voor die piepjes voelen de omroepen niets, te

[p. 231]

veel gedoe. En de politiek is uiterst terughoudend. Wettelijke maatregelen die mensen zouden verbieden om bepaalde dingen te zeggen, staan op gespannen voet met vrijheden. Bovendien willen wij als bond niet te moralistisch en betuttelend zijn. Natuurlijk is er wetsartikel 147, dat “smalende godslastering” strafbaar stelt. Dat is een artikel uit 1932, ontworpen door de grootvader van de huidige minister Donner. Het probleem is de handhavingsmogelijkheid. Je kunt iemand alleen vervolgen als je kunt aantonen dat hij de bedoeling heeft gehad om God te lasteren. Een jaar of tien geleden hebben we een klacht ingediend tegen een column van Theo van Gogh in HP/De Tijd. Hij had Jezus Christus als “de rotte vis van Nazareth” bestempeld. Die zaak is tot aan het Europese Hof uitgevochten, maar voor ons zonder resultaat. Het wetsartikel blijkt een lege huls.’ Toch een zinloze strijd? ‘We proberen het kwaad te beteugelen. Het vloeken valt nooit helemaal uit te roeien. Dat is ons bestaansrecht.’

In het kantoortje van het apk-station komt keurmeester De Jong mij het slechte nieuws brengen. Mijn auto is gewogen en te licht bevonden. Als ik al de neiging zou hebben om te gaan vloeken, dan laat ik dat hier wel uit mijn hoofd. Ik reken af bij mevrouw De Jong. ‘Trouwens, dat citaat over grof taalgebruik staat ergens in Hebreeën, in het Nieuwe Testament. Ik zal het thuis eens nakijken in mijn concordantie.’ Ze wrijft met de vingertoppen over haar voorhoofd. ‘Goh, dat ik dát niet meer weet!’

Zie ook www.bondtegenvloeken.nl.

De Bond tegen het vloeken heeft al veel verschillende reclamecampagnes gevoerd.