Onze Taal. Jaargang 76

[p. 206]

Vet, elfletterig en faut
Zelfvervullers: woorden die zijn wat ze zeggen

Lex van Boetzelaer

Het woord woord is zelf een woord en [fo'netis] is zelf fonetisch geschreven. Dit soort aanduidingen, die de eigenschap die ze benoemen zelf bezitten, werden door Lex van Boetzelaer in Onze Taal ooit ‘zelfvervullers’ genoemd. Zijn er daar nog meer van, vroeg hij zich af. Dat bleek: de lezers van Onze Taal kwamen met ruim tweehonderd nieuwe voorbeelden.

Alweer een tijd geleden, in het meinummer van 2005, deed ik een oproep om ‘zelfvervullers’ in te zenden: woorden die zelf de eigenschap bezitten waarnaar ze verwijzen. Ik noemde destijds al woord (dit is zelf een woord), naamwoord, verkleinwoordje, klanken, isogram (dat is een woord waarin elke letter maar één keer voorkomt), draaiaard en symmys (beide in de betekenis ‘palindroom’, een woord dat hetzelfde blijft als je het van achteren naar voren leest), en [fo'netis].

Ik heb veel uiteenlopende voorbeelden ontvangen, waarvan een heleboel zeer creatieve. Negentien mensen stuurden me in totaal maar liefst 215 voorbeelden (waarvan 189 verschillende). Ik wil hen daarvoor hartelijk bedanken.

De zelfvervullers zijn in enkele categorieën onder te verdelen: taalkunde, uiterlijk, ontstaanswijze, zinnen en wiskunde.

■ Taalkunde

Er zijn zelfvervullers waarbij het taalkundige verschijnsel dat een woord benoemt, in datzelfde woord terug te vinden is. Faut en foud zijn bijvoorbeeld zelf fout. De k-klanken in konsekwent zijn consequent fout geschreven, en dan is inconsekwent natuurlijk inconsequent fout geschreven. Samenhaspeling is zelf een contaminatie van samenstelling (wat op zijn beurt ook een zelfvervuller is) en verhaspeling. Afk. is een afkorting van afkorting. Deutsch is zelf een Duits woord. Vergelijk ook English, Français, Latinus en (niet te vergeten) Nederlands. Vervoegd is een vervoeging van het werkwoord vervoegen en is zelf dus ook vervoegd. Verder hebben we nog de woorden enkelvoud en meervouden, die ook weer beide zijn wat ze zeggen te zijn.

In veloren is de letter r verloren en in haplogie is de lettergreep lo weggevallen (haplologie is het verlies van een lettergreep door een naastgelegen gelijkluidende lettergreep).

Enkele inzenders kwamen met nog meer voorbeelden van palindromen (oftewel ‘draaiaards’ of ‘symmys’). Hoewel geen van die inzendingen een zelfvervuller was, wil ik u één ervan niet onthouden: het woordje ‘O’, dat als een superdraaiaard beschouwd mag worden, de draaiaard der draaiaards. In alle richtingen geschreven, gedraaid en gespiegeld blijft het hetzelfde woord.

■ Uiterlijk

Soms is ook aan het uiterlijk van een woord te zien wat de betekenis is. Zo is HOOFDLETTERS met hoofdletters geschreven, rood met rode letters en handgeschreven is hier een handgeschreven woord. Vijflettergrepig is uit vijf lettergrepen opgebouwd (het effect is nog te versterken door er streepjes tussen te zetten: vijf-let-ter-gre-pig). Hiermee vergelijkbaar zijn zeslettergrepigheid, elfletterig, vijftienletterig, vierentwintigletterwoord, vijftien letters, zeventienletterig en meerlettergrepig.

Visueel aardig zijn deze twee: Schier oneindig veel voorbeelden zijn er met letterfonts te bedenken, zoals Arial bold, Century Gothic en Georgia, die dus elk in het font geschreven zijn dat ze benoemen. De categorie ‘uiterlijk’ lijkt dan ook bijna oneindig uitbreidbaar: leesbaar, contact stoornis, ge-vieren-deeld, vet, gespatieerd, enz.

Dan zijn er nog een paar voorbeelden die misschien iets minder zuiver zijn omdat slechts één of enkele letters van het woord als ‘zelfvervuller’ bestempeld kunnen worden, maar ze zijn wel erg aardig. Zo is in de S van S-bocht duidelijk ook een S-bocht zichtbaar. Vergelijkbaar zijn U-bocht en T-kruising. Waar de m'en in kammen op lijken, kunt u vast wel raden. Vergelijk ook effen, ellen en essen.

■ Ontstaanswijze; zinnen

Het woord geschreven is zelf geschreven, gedrukt gedrukt en bedacht is zelf als voorbeeld bedacht. Al deze woorden zeggen iets over de manier waarop ze tot stand gekomen zijn, of de toestand waarin ze zich op dat moment bevinden. Vergelijkbare voorbeelden zijn voltooid, getypt en druksel.

[p. 207]

Er zijn ook zínnen ingestuurd die uitspraken doen over zichzelf. De zin ‘Dit is een zin’ klopt inderdaad aan alle kanten. En de zin ‘Is dit een vraag?’ is zelf ook een vraag. Dat er in ‘In deze zin zitten geen spelfouten’ inderdaad geen spelfouten zitten, zullen de meeste mensen kunnen bevestigen. Vergelijk verder nog: ‘Dit is geen vraag’ en ‘Dit is geen pijp.’

■ Wiskunde

In de categorie ‘wiskunde’ wordt er met de letterwaarden gerekend. De som ‘15 - 9 = 6’ bijvoorbeeld klopt niet alleen wiskundig, maar ook taalkundig. Schrijf deze getallen maar eens in woorden (‘vijftien - negen = zes’) en tel per woord alle getalswaarden van de letters bij elkaar op, waarbij a = 1, b = 2, enz. Zie de fguur hieronder:

Er staat dus ‘95 - 45 = 50’, hetgeen eveneens klopt. Een ander voorbeeld is ‘74 - 55 = 19’. Maar die som werkt alleen in de Franse taal (‘soixante-quatorze - cinquante-cinq = dix-neuf’; oftewel ‘230 - 147 = 83’).

Een aantal van de aangedragen voorbeelden waren geen zelfvervullers (of misschien doorzie ik ze niet), zoals aanrader en gijzelaar, dit en op en neer.

Sommige lezers hadden kennelijk de smaak zó te pakken dat ze meteen ook maar op zoek gingen naar het tegengestelde - zeg maar een soort ‘zelfloochenaars’, zoals: ‘Dit is geen zin’ en ‘zonder meer’.

Wie zoekt, vindt steeds meer leuks in de taal.