Onze Taal. Jaargang 76

[p. 202]

Etymologica
Etymologie in uitvoering

Nicoline van der Sijs

Eind dit jaar verschijnt het derde deel van het grote Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN). Bij het samenstellen rijzen er soms problemen, waarmee lezers van Onze Taal wellicht kunnen en willen helpen. Deze bijzondere aflevering van ‘Etymologica’ is daarom vooral ook een oproep.

Het Engelse tv-programma over taal Balderdash & Piffle, de afgelopen maanden weer wekelijks uitgezonden op BBC 2, heeft samen met de redactie van het fameuze Oxford English Dictionary een ‘Wordhunt’ op touw gezet. Onder het motto ‘Your language needs you!’ werd de hulp van de kijkers ingeroepen bij de jacht op gegevens over de herkomst van allerlei woorden. Die oproepen waren niet aan dovemansoren gericht. Massaal reageerden de Engelsen op Wordhunt-vragen als ‘Noemde u vóór 1984 iemand een “wazzock”?’

Ook het Nederlands kan de hulp van de taalgebruikers goed gebruiken. Eind dit jaar verschijnt het derde deel van het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN), dat na publicatie van het vierde en laatste deel, over twee jaar, het uitvoerigste Nederlandse naslagwerk in zijn soort zal zijn. De redactie van het EWN stuit bij haar werk ook op allerlei vragen. Een terugkerend probleem vormt het dateren van recent ontstane woorden of woordbetekenissen dit ondanks het feit dat er steeds meer teksten digitaal beschikbaar komen, zodat het in principe gemakkelijker wordt om woorden beter en preciezer te dateren. Sommige woorden zijn in de herinnering van de redacteuren ouder dan de gevonden eerste datering. Dat geldt bijvoorbeeld voor het woord majorette. De voorlopige tekst daarvan luidt (voor de gebruikte tekens en afkortingen zie het kader op de volgende bladzijde):

majorette zn. ‘dansmeisje bij een optocht van een muziekkorps’ Nnl. de majorettes, die deze dag werden gepresenteerd [1967; Nieuwsblad van het Zuiden], majorette ‘jonglerende meisjes in optochten met muziekkorpsen’ [1970; Van Dale].
Ontleend aan Amerikaans-Engels majorette ‘id.’ [1941; OED], verkorting van drum-majorette ‘id.’ [1938; OED], gevormd met het achtervoegsel -ette van drum major ‘tamboer-majoor’ [1598; OED], uit drum ‘trommel’, zie → drum, en major, zie → majoor.

Redacteur Jan van den Berg heeft over de datering contact gehad met verschillende overkoepelende organisaties van fanfares en dergelijke, maar die bleken nauwelijks te beschikken over archieven en/of geschiedschrijving. Terwijl optochten met muziekkorpsen beslist van oudere datum zijn dan 1967, en naar ons idee met een tamboer-majoorstok jonglerende dansmeisjes al langer meelopen. Vandaar onze vraag aan de lezers: kent iemand een oudere schriftelijke bewijsplaats van dit woord? En hoe heette een dergelijk meisje voorheen? In het Zuid-Nederlands spreekt men van een dansmarieke; is die term in heel Nederland bekend? En hoe oud is dat woord?

■ Likkepot

Een heel ander geval is Vlaamse likkepot. Sinds wanneer, zo vraagt redacteur Annelies Roeleveld, is deze patésoort in Nederland een begrip? En weet iemand waar deze lekkernij voor het eerst is vervaardigd? Welke slager verkocht al voor de jaren negentig een product onder de naam Vlaamse likkepot? In Vlaanderen is de patésoort onbekend. In het EWN staat tot nu toe:

likkepot zn. ‘wijsvinger’, (NN) ‘soort paté’
Nnl. likkepot ‘pot met een medicijn’ in een likkepot en een pakje poeiers [1832; WNT], ‘wijsvinger’ [1893; WNT vinger], ‘mooiprater, vleier’ [1914; Van Dale], likkepot ‘lekkerbek’ [1932; Vaderland], Vlaamse likkepot ‘zeer fijne paté naar Vlaams recept’ [jaren 1990; pers.waarn.].
Gevormd uit het werkwoord → likken 1 ‘met de tong over iets gaan’ en → pot 1 ‘vaatwerk’, wrsch. als leenvertaling van Latijn electuarium ‘medicijn dat in de mond smelt, dat opgelikt kan worden’ (...). Ter verklaring van het woorddeel pot wordt aangevoerd dat tot de 20^e eeuw veel medicijnen stuifmeel van de wolfsklauw bevatten; likkepot zou dan een volksetymologische vervorming zijn van Licopodium, de wetenschappelijke naam van die plant, die gevormd is op basis van Grieks lúkos ‘wolf’ en poús ‘poot, voet’.
Likkepot was een geneesmiddel dat bestond uit een mengsel van honing of verdikte suiker en andere stoffen, die men als het ware likkend kon innemen; deze betekenis bestaat nog in de 20^e eeuw. Het woord wordt bij overdracht ook gebruikt voor andere zaken waarvan men kan smikkelen (...) en voor degene die dat lekkers tot zich neemt. De betekenis ‘wijsvinger’ (die men in het potje kan steken om hem daarna af te likken) komt ook voor in het kinderrijmpje: Naar bed!, naar bed! zei Duimelot. / Eerst nog wat eten zei Likkepot. / Waar zal ik 't halen? sprak Lange Jan. / In grootmoeders kastje, zei Vingerling (of Ringeling). / Dan zal ik het verklappen zei het kleine Ding (Van Vloten).

■ Mansbakje

Het geldbakje waarmee de orgelman rondgaat, heet mansbakje. Ook voor de datering van dit woord zoeken wij schriftelijke bewijzen. De concepttekst van de ingang mans, waar mansbakje ter sprake komt, luidt:

mans zn. (NN) ‘geldbakje van straatmuzikant’
Nnl. mans ‘opgehaald of op te halen geld’, in vaste verbindingen als mans tippelen ‘geld ophalen bij een orgel’ (Bargoens) [1924; Moormann], mans maken ‘een bedrag inzamelen’ [1929; WNT Aanv.], mansjen ‘geld ophalen bij een draaiorgel’ [1950; Moormann], in de samenstelling mansbakje ‘geldbakje van de orgelman’ [ca. 1970; pers.waarn.], dan ook mans ‘geldbakje waarmee een straatmuzikant rondgaat’ [1976; Van Dale].
Wrsch. ontleend aan Italiaans mancia ‘fooi’ [ca. 1313; DEDLI], dat mogelijk via Frans manche ‘mouw’ [ca. 1150; TLF] teruggaat op Latijn manica ‘mouw’, afleiding van manus ‘hand’, zie → manuaal; rijke dames zouden

[p. 203]

volgens een oud gebruik een losse mouw hebben gegeven aan jongleurs en acrobaten die voor hen optraden (DEDLI, TLF). Gezien Rotwelsch mansch machen ‘fooi ophalen in kermistenten’ en Mansche ‘eten’ valt ook te denken aan een afleiding van het Franse werkwoord manger ‘eten’: mange ‘eten, voedsel’. Mans(j) is dan ‘geld waarmee eten (en drinken) gekocht kan worden’.

■ Lammetjespap en klapstuk

Niet alleen dateringen leveren problemen op, ook de reden waarom een woord is gevormd. Kan iemand ons vertellen waarom meelpap of bloempap lammetjespap heet? Deze benaming is in ieder geval sinds 1717 bekend in de vorm lammertjespap. Werd deze pap vroeger aan lammetjes gegeven om ze te laten aansterken? Of werd hij aan kleine kinderen gegeven en werd lammetje overdrachtelijk gebruikt voor ‘jong, klein kind’? Of vormt de lichte kleur van de pap de reden van de benoeming? Maar waarom dan juist de vergelijking met de kleur van een lammetje? Alle informatie is welkom!

Een vergelijkbare vraag hebben we bij klapstuk. Voorlopig hebben we geschreven:

klapstuk zn. ‘stuk rundvlees van de klaprib’; (NN) ‘hoogtepunt van een vertoning’
Nnl. klapstuk ‘stuk rundvlees van de klaprib’ in de zes klapstukken van de buyk [1746; WNT]; nnl. klapstuk ‘succesnummer, hoogtepunt van een vertoning’ [1970; Van Dale].
Samenstelling uit → stuk 1 ‘deel, brok’ en de stam van het werkwoord klappen, zie → klap, naar analogie van klaprib ‘naam voor de korte ribben van een geslachte koe’ [1883; WNT].
Traditioneel is NN klapstuk het vleesgerecht dat bij → hutspot wordt gegeten, het lekkerste deel. Overdrachtelijk kon zo wellicht de betekenis ‘hoogtepunt’ en i.h.b. ‘hoogtepunt van een voorstelling, successtuk’ ontstaan. Bij die laatste betekenis speelt misschien volksetymologische invloed van klappen ‘applaudisseren’ een rol, of er is gedacht aan klap op de vuurpijl. (...)

Kent iemand een schriftelijke bewijsplaats van het woord majorette ouder dan 1967?
Foto: Bert Bos

Klapstuk is dus waarschijnlijk genoemd naar klaprib, maar waarom heet die rib klaprib? Het antwoord op die vraag hebben wij vooralsnog niet kunnen vinden.

■ Mikado

De laatste vraag betreft de spelnaam mikado. De tekst luidt:

mikado zn. ‘spel met stokjes’ Nnl. mikado ‘titel van de geestelijke keizer van Japan’ [1855; Kramers Geogr. Wdb.], mikado ‘spel met stokjes die opgepakt moeten worden zonder de rest te bewegen’ [1984; Van Dale].
Ontleend aan Japans mikado, voorheen een van de titels van de keizer, gevormd uit mi ‘verheven, roemrijk’ en kado ‘poortgebouw, toegangspoort’. In sommige Chinese en Japanse boeddhistische orakels werd de toekomst voorspeld met behulp van neergeworpen stokjes of stokken; het stokje met de hoogste waarde werd wel ‘keizer’ genoemd. Hoe en waar het huidige behendigheidsspel met stokjes Mikado in sommige Europese landen is ontstaan, is niet bekend. Vermoedelijk is het woord geïntroduceerd als merknaam.

Kan iemand ons helpen met het hoe en waar? Wij hopen dat u even enthousiast en massaal reageert als de Engelsen op de ‘Wordhunt’ in Balderdash & Piffle. U kunt suggesties - met schriftelijke bewijsplaatsen en zo nauwkeurig mogelijke literatuurverwijzingen - sturen naar [e-mail], of Redactie Onze Taal, Raamweg 1a, 2596 HL Den Haag. Wanneer uw suggestie wordt gehonoreerd, zullen wij uw naam vermelden in de dankbetuiging in het boek.

Tekens en afkortingen

In de lemma's (woordenboekartikelen) van het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) wordt tussen vierkante haken de datering van het eerste voorkomen vermeld, en de bron ervan.

Gebruikte afkortingen:

bn. = bijvoeglijk naamwoord

DEDLI = M. Cortelazzo en P. Zolli (1984-1991) Dizionario etimologico della lingua italiana

id. = idem

Kramers Geogr. Wdb. = J. Kramers (1855) Geographisch woordenboek der geheele aarde

Moormann = J.G.M. Moormann (2002, bewerking N. v.d. Sijs) De geheimtalen

NN = Noord-Nederlands

Nnl. = Nieuwnederlands

OED = J. Simpson/E. Weiner (1989) The Oxford English Dictionary, 2de druk pers.waarn. = persoonlijke waarneming

TLF = P. Imbs en B. Quemada (1971-1994) Trésor de la langue française. Dictionnaire de la langue du XIX^e et du XX^me siècle (1789-1960), Paris

Van Dale = Dale, J.H. van Nieuw woordenboek der Nederlandsche taal (en titelvarianten), verschillende drukken

Van Vloten = J. van Vloten (1894), Nederlandsche baker- en kinderrijmen, 4de editie

WNT = M. de Vries, L.A. te Winkel e.a. (red., 1864-1998) Woordenboek der Nederlandsche Taal. WNT Aanv. = de drie delen met aanvullingen uit 2001

wrsch. = waarschijnlijk

zn. = zelfstandig naamwoord