Onze Taal. Jaargang 76

[p. 160]

Bargoens [3]
Israël Querido
Bargoens als sleutel tot de ziel van Jordanezen

Ewoud Sanders

Het Bargoens was vroeger de lingua franca van de zelfkant. Nu is het verdwenen of juist opgeklommen tot de standaardtaal. Aan wie hebben we die taal zoal te danken? Taalhistoricus Ewoud Sanders gaat het na in deze tweemaandelijkse serie.

Ter voorbereiding op zijn ‘Jordaan-cyclus’ woonde schrijver Israël Querido jarenlang in de Jordaan.
Foto: dbnl

Geen andere Nederlandse schrijver heeft zo veel Bargoens en platte volkstaal in zijn boeken gestopt als Israël Querido (1872-1932). Vinden we bij auteurs als Bernard Canter, Jan Feith, Job Sand, Nono, Willem van Iependaal, G.P. Smis en Haring Arie soms tientallen, en ten hoogste enkele honderden woorden uit de dieventaal, bij Israël Querido gaat het om een paar duizend woorden, verspreid over ten minste tien dikke romans.

Kreeg Querido het Bargoens dan met de paplepel ingegoten? Groeide hij soms op in de Jordaan, de wijk in Amsterdam waar de dieventaal tot volle bloei kwam? Nee, dat niet. Querido werd in 1872 geboren in de Amsterdamse Jodenbuurt in een arm arbeidersgezin. Zijn vader was diamantslijper. De meeste Joden bleven in de Joodse buurt wonen, maar de diamanthandel bloeide eventjes op in het laatste kwart van de negentiende eeuw en vader Querido wilde zijn kinderen meer kansen geven in het leven. Hij verhuisde naar de Roetersstraat, waar toen een nieuwe wijk werd gebouwd, en deed zijn kinderen op een particuliere school in plaats van op de stadsschool. Én hij bracht ze liefde bij voor muziek, literatuur, sport en de natuur.

■ Socialistisch kunstenaar

Israël Querido kon tot zijn veertiende op school blijven, toen moest hij gaan werken. Het duurde even voordat hij zijn bestemming had gevonden. Hij volgde een opleiding tot horlogemaker (die hij vanwege een oogbeschadiging moest staken), hij werd diamantslijper en eventjes was hij juwelier, maar omdat hij niet zakelijk was ingesteld, liep dit uit op een fiasco.

Vervolgens werd hij verslaggever bij De Amsterdammer. Overdag schreef Querido, 's avonds schoolde hij zichzelf bij ‘in alle filosofieën en de gansche wereldliteratuur’, zoals hij het later onbescheiden samenvatte. Hij raakte enorm belezen op allerlei terreinen, en had zijn leven lang de neiging om zijn eruditie te etaleren.

Querido had hoge literaire ambities. Hij was overtuigd van zijn eigen grootheid en vergeleek zichzelf met literaire coryfeeën als Victor Hugo en Honoré de Balzac. Zijn grote voorbeeld was de Franse naturalist Émile Zola.

Querido verafschuwde de aristocratie en de bourgeoisie. Hij wilde een socialistisch kunstenaar zijn die de gevoelswereld van het proletariaat volkomen doorgrondde. Vanuit die socialistische visie beschreef hij het leven van slovers en zwoegers, van ‘de heroën van het vertrapte en geschonden menschengeslacht der twintigste eeuwse proletariërs’, zoals het ergens heet. Dit komt het best naar voren in zijn meest succesvolle werk, de vierdelige zogenoemde Jordaan-cyclus.

■ Oom Ies

Net als Zola bereidde Querido zich zeer grondig voor. In 1906 ging hij in de Jordaan wonen om vertrouwd te raken met de taal en gewoonten van de Jordanezen. Hij bleef er niet een paar maanden - zoals huidige schrijvers zouden doen - maar enkele jaren. De enige ontspanning die Querido zich veroorloofde was biljarten. Hij kwam veel in cafés en had altijd een notitieblokje bij zich. Bovendien had hij een ‘stalen geheugen’, zoals zijn vriend A.M. de Jong later over hem zou schrijven, in een boekje getiteld Israël Querido. De mens en de kunstenaar.

Querido, aldus De Jong, ‘zag aandachtig toe op de mensen, hun leven en bedrijf, alle zinnen gespannen, beluis-

[p. 161]

terde de taal naar woordgebruik en karakter-bepalende muzikale klank (...). Hij verzuimde niets van al wat opheldering kon geven omtrent al de elementen, die de omgeving en het leven daar zijn eigen klank, tonaliteit, geur en licht gaf.’

Querido werd een goede bekende in de Jordaan. De bewoners noemden hem liefkozend ‘oom Ies’. ‘Hij beproefde nooit de simpele Jordaanmensen, die hij ontving als oude buren en goede kennissen, onder de indruk te brengen van zijn geestelijke superioriteit’, aldus de Jong. ‘Hij sprak met hen als met gelijken en zij vertelden rustig en vertrouwelijk wat zij op het hart hadden als aan een oudere en wijzere, maar toch een, die zij konden beschouwen als een der hunnen. Hij genoot van hun onbewust beeldende, sappige taal, zonder daar iets van te laten blijken, antwoordde in hetzelfde vocabulaire, gaf raad en hielp, gaf bovenal zijn vriendschap, de warmte van zijn grote hart.’

Natuurlijk probeerde er weleens iemand misbruik te maken van Querido's goedheid en vrijgevigheid, aldus De Jong. Maar: ‘Hoe werd hij dan onverwacht uitgebulderd in eigen, onvervalst Jordaans, zo, dat hij zich verschrikt en beschaamd uit de voeten maakte zonder veel tegenpruttelen.’

■ Onvervalst Jordaans

Dat onvervalste Jordaans, met zeer veel Bargoense elementen, liet Querido ook doorklinken in zijn Jordaan-cyclus. Het eerste deel, De Jordaan, verscheen in 1912 - na jaren van voorbereiding. Deel twee, Van Nes en Zeedijk, volgde in 1915. Het derde deel, Manus Peet, verscheen in 1922, en in 1925 werd de reeks - na dertien jaar noeste arbeid - afgesloten met Mooie Karel.

Querido schreef bijna dertig romans en toneelstukken, maar de Jordaan-cyclus is zijn bekendste en bestverkochte werk (het eerste deel behaalde vijfentwintig drukken en werd in het Frans vertaald). De hoofdpersonen van deze romancyclus worden omgeven door pooiers, messentrekkers, moordenaars en oplichters, en ze zijn geregeld zelf ook te vinden in nachtkroegen, bordelen en roemruchte cafés op de Zeedijk. Om dit allemaal levensecht te doen voorkomen, strooide Querido met gulle hand met Bargoense woorden en uitdrukkingen.

Waren de lezers van zijn romans indertijd bekend met deze taal? Zeker niet, en om hen te bedienen staan er vrijwel onder iedere bladzijde voetnoten. Maar dan nog was en is het een enorme opgave om de Jordaan-boeken van Querido te lezen, óók doordat hij de dialogen fonetisch opschreef, in zinnen die wemelen van de puntjes. Een voorbeeld uit Van Nes en Zeedijk:

-	Vuile sliegeraarster! [Querido geeft als noot: ‘verraadster’ - ES]... daar hei je me weer aarepels mit spek opgedraaid!... Ik sla jou lieferst blind as scheel!... Voor joü meine-deinestreke...
-	Wad wad? ikke oggh! god zal mijn beware!
-	Jij kreng, heb de niesses [‘vrouwen’] ferraje!
-	Oggh!... hoe... hoe kóm j'r an!
-	Ik most je... knoloog! Piet hief zijn geweldige knuisten en Jet stoof achterwaarts een hoek in.
-	Hande thuis!... geen knurf! [‘klap, slaag’] schreeuwde ze heesch van benauwdheid, flink in schijn.

En zo gaat het door, vaak bladzijdenlang. Soms verklaarde Querido het Bargoens ook in de lopende tekst, zoals hier:

Jet stelde de deern weer gerust. - De peliezie naakt je nie. Hei je schroei? - Wat is dat? - Honger, lachte Jet. - Ajasses... ete?

Querido was een omstreden figuur. Hij werd diep vereerd (al bij zijn leven verschenen er boeken over hem) of hartstochtelijk gehaat. Van de Nederlandse schrijvers die hun werk doorspekten met Bargoens, was hij een van de weinigen die ook een beschouwing aan dit taalgebruik wijdden. Hij deed dat in 1924, in een essay dat pas veel later, in 1931, werd gepubliceerd in zijn boek Mijn zwerftochten door Jordaan en donker Amsterdam.

Het is een fraai en informatief stuk, waaruit blijkt dat Querido de kleine criminelen uit de Jordaan op dit punt inderdaad goed had doorgrond. ‘De misdadigers’, schrijft hij, ‘scheppen er behagen in een eigen taal te spreken. Ze scheppen zelf woorden en wringen woordverbindingen saâm. In deze nieuwe uitdrukkingen is het woord-impressionisme overheerschend. Ze spreken een eigen taal om tweeërlei redenen: om door buitenstaanders niet begrepen te worden, maar ook voor het gemak.’

Bargoens bij Querido

Enkele Bargoense woorden uit de Jordaan-romans van Israël Querido:

bazar ‘politiebureau’

jeile ‘narigheid’

jen ‘leugen’

klapper ‘roofhol’

kneibel ‘sterke, potige kerel’

knijsen ‘zien’

maffie ‘kwartje’

nijf ‘mes’

sjikker ‘dronken’

sperrewer ‘paraplu’

■ Jiddisch

Querido gaat in zijn essay ook in op de invloed van het Jiddisch op het Bargoens, een aspect dat veel hedendaagse lezers pijnlijk vinden, omdat het de suggestie wekt dat veel Joden indertijd crimineel waren. De misdadigers, aldus Querido, die zelf goed Jiddisch en Hebreeuws sprak, ‘hooren van marskramers en venters, van handeldrijvende Israëlieten, veel eigenaardig-teekenende uitdrukkingen. De Joden zijn gewend onder elkaar Jiddisch te spreken. De misdadigers luisteren scherp toe en blijken ontvankelijk voor zulk een bargoensch. De meest typische expressies pikken ze uit de conversatie op, en brengen ze zelf weer in hun spraakgebruik te pas. Hoe scherper ze hooren, hoe juister de vreemde en oneigenlijke klank der woorden wordt nagebootst. (...) Eigenaardig is echter dat de vreemde, vooral Hebreeuwsche of Jiddische

[p. 162]

uitdrukkingen vaak verschillend opgevangen en verwerkt worden. Zoo hoorde ik een misdadiger spreken van “gasjewijne” (wat zeggen wil: uit de voeten maken of verdwijnen). Een andere, een jatter (dief) sprak van “assewijne”. Een derde, een tieijs-kraker (een brandkasten-inbreker) zei weer “hasjewijnoe”. En toch bedoelden ze het ééne Hebreeuwsche woord: hashibeina.’

Querido verklaart in deze beschouwing het Bargoens de liefde. ‘Als ge voor het eerst onder misdadigers verkeert en ge hoort met radheid en zwierigheid deze dieventaal spreken, dan snapt ge er letterlijk niets van. Ge voelt u telkens verraden en verkocht.’ Maar later, aldus Querido, kost het moeite om niet voortdurend Bargoens te spreken - zo oorspronkelijk, levendig en beeldend is die taal.

En nog meer dan dat: hij vond het de beste ingang om ‘het bewuste en onderbewuste ziele- en verstands-leven’ van de criminelen te begrijpen. Met andere woorden: het Bargoens was voor hem dé sleutel tot de mensen die hij als socialistische kunstenaar ten voeten uit wilde portretteren.

Watt en halfwatt

Doordat Querido zich zo sterk baseerde op de spreektaal die hij hoorde in de Jordaan, bevat zijn werk allerlei vroege of eerste vindplaatsen voor woorden en uitdrukkingen. Zo is watt en halfwatt, een schertsende uitdrukking met als betekenis ‘groot en klein’, voorzover bekend door hem voor het eerst opgetekend. De uitdrukking gaat overigens terug op de acteursnamen van een komisch Deens filmduo, bestaande uit de lange Carl Schenström (1881-1942) en de kleine Harald Madsen (1890-1949). Dit duo stond aan het begin van de twintigste eeuw in verschillende landen onder verschillende namen bekend. Zo werden ze in Denemarken ‘Fyrtaarnet og Bivognen’ genoemd, in Duitsland ‘Pat und Patachon’, in Frankrijk ‘Doublepatte et Patachon’, in Engeland ‘Long and Short’ en in Nederland ‘Watt en Halfwatt’.

Het overdrachtelijk gebruik van watt en halfwatt vinden we (in een uitgebreide vorm) voor het eerst in Querido's roman Van armen en rijken uit 1931. Daarin lezen we: ‘Gein, die makelaar Van Cleef met zijn dwergvrouwtje. Heel-Watt en Half-Watt en same nóg niks!’