Onze Taal. Jaargang 76

[p. 100]

Woordenboek van de poëzie
Zoon des wegs

Guus Middag

Ik bladerde wat door de nieuwe uitgave van de gedichten van J.H. Leopold, de Verzamelde verzen 1886-1925, bezorgd door H.T.M. van Vliet, en kwam toen weer het aalmoesvers tegen. Het aalmoesvers is het gedicht waarin Leopold het woord aalmoes op een rare manier gebruikt, voor mijn gevoel tenminste. ik ken aalmoes als een woord met een lidwoord ervoor, maar voor Leopold is het blijkbaar een woord als appelmoes, een niet-telbaar zelfstandig naamwoord, zonder meervoud:

Geef aalmoes aan den arme en veracht
den zoon des wegs niet, wie ook tot u kwam,
maar stook den haard en lok een rosse vlam,
die als een veulen dartelt in den nacht.

Het is een kort gedicht, waarin de dichter ons wil leren dat wij goed moeten zorgen voor de minderbedeelden. Daar horen giften bij: aalmoes. En respect. Maar ook onderdak, en warmte. Komt een arme zwerver tot ons, dan dienen wij de haard te ontsteken en voor een vlam te zorgen. De vlam dient ‘gelokt’ te worden - mooi gezegd. En als de vlam eenmaal uit zijn donkere beschutting tevoorschijn is getreden, dan zal hij gaan dartelen, als een veulen in de nacht - nog mooier gezegd. Een haardvuurvlam als een door de nacht dartelend veulen: zo had ik er zelf eerlijk gezegd nog nooit naar gekeken. Maar als het beeld je eenmaal is aangereikt, zie je het paardje inderdaad vrolijk springen door de donkere nacht. Sindsdien zie ik er soms zelfs wel meer dan één: dan dartelt er een hele kudde jonge veulentjes over de houtblokjes heen.

Er is nog iets merkwaardigs met dit korte gedicht aan de hand: de woorden ‘zoon des wegs’, in de tweede regel. Het klinkt onnatuurlijk. Staat daar om te beginnen niet gewoon een zetfout? Je zou zoon des weegs verwachten, met een lange ee, net als in een eind weegs. Of misschien, andere verbuiging, zoon der wegen, net als in bijvoorbeeld allerwegen. Maar toen ik het in een eerdere uitgave van de poëzie van Leopold, de uitgave van P.N. van Eyck uit 1935, opsloeg, zag ik het daar net zo staan, en de hele woordgroep zoon des wegs zelfs tussen aanhalingstekens, dus het zal echt wel zo bedoeld zijn.

J.H. Leopold (1865-1925)
Tekening: H.E. Mees

Leopold heeft het gedicht nooit gepubliceerd. Het bestaat alleen in handschrift. In een aantekening vermeldde Van Eyck dat er in die tweede regel twee varianten stonden waaruit Leopold nog niet had gekozen. In plaats van ‘wie ook tot u kwam’ (de keuze van Van Vliet) zou je ook kunnen lezen: ‘die er tot u kwam’, en dat was waar Van Eyck in 1935 voor koos. Van Eyck heeft ook een opmerking over de vreemde uitdrukking ‘zoon des wegs’. Hij vermeldt dat die woorden in de plaats zijn gekomen van het doorgeschrapte woord ‘vreemde’. Ook vertelt hij dat Leopold de woorden ‘zoon des wegs’ ook nog eens los, tussen aanhalingstekens, in potlood boven aan de bladzijde schreef. Dat verklaart waarom de ene editeur deze woorden wel tussen aanhalingstekens heeft opgenomen en de andere dat achterwege heeft gelaten.

■ Oostersch

Wat is een zoon des wegs precies? Het zal wel een vertaling zijn, vermoedelijk van iets Perzisch of Arabisch, net als de rest van het korte gedicht. Het handschrift maakte deel uit van een groep gedichten die Leopold ‘Oostersch III’ wilde noemen, als vervolg op zijn eerdere reeksen oosterse gedichten. Het waren volgens Van Eyck ‘grotendeels bewerkingen van in 1920 en '22 verschenen Franse en Engelse vertalingen’, maar hij gaf daar verder geen titels bij. Daarvoor kunnen we dan weer terecht in de wetenschappelijke uitgave van de nagelaten gedichten van Leopold, verschenen in 1985. De tekst van Leopold blijkt inderdaad terug te gaan op een Engelse vertaling, de Translations of Eastern Poetry and Prose van R.A. Nicholson, uit 1922. Daarin moet Leopold ook enkele gedichten hebben aangetroffen van de Syrische dichter Al-Ma'arrî, voluit Abû 'l-'Alâ Ahmad ibn 'Abdallah al-Ma'arrî, geboren in 973, overleden in 1058. En in een van die

[p. 101]

gedichten las hij een strofe die hem aanzette tot de vrije vertaling die wij inmiddels kennen:

Give the poor man who comes to thee a dole,
Scant though it be, nor frown away thy guest,
But raise for him a flame of ruddy crest
That frolics in the darkness like a foal!

‘A dole’ is een aalmoes. ‘Scant’ betekent ‘karig, gering’. En ‘ruddy’ ‘rossig’. ‘Crest’: ‘pluim, kuif, kam’. ‘Frolic’: ‘dartelen’. ‘Foal’: ‘veulen’. In de tweede regel staat de opdracht ‘nor frown away thy guest’. Dat betekent zoveel als: ‘kijk uw bezoeker niet weg, jaag uw gast niet met een gefronste blik weg’. Anders gezegd: ‘wees gastvrij voor iedere vreemdeling’. Leopold vertaalde het eerst zo: ‘en veracht / den vreemde niet, die vragend tot u kwam’, maar kwam, zoals we al hadden gezien, via verschillende bewerkingen tot de regel met de ‘zoon des wegs’ en de twee varianten.

De ongebruikelijke uitdrukking ‘zoon des wegs’ is dus Leopolds vertaling, als je dat tenminste zo mag noemen, van ‘thy guest’. De samenstellers van de wetenschappelijke uitgave melden in een voetnoot dat ‘Leopold de uitdrukking “zoon des wegs” waarschijnlijk ergens heeft gelezen’, maar wisten toen nog niet waar. De kans is groot dat hij de uitdrukking heeft gevonden in een vertaling van de Koran, of in (vertalingen van) literatuur die zich dicht bij de Koran ophoudt - vertaalde Arabische wijsheidspoëzie bijvoorbeeld. Want wie nu met behulp van een zoekmachine op internet zoon des wegs opzoekt, wordt meteen doorverwezen naar de Koran. En wie vervolgens de Nederlandse koranvertaling van J.H. Kramers opslaat, vindt in het trefwoordenregister meteen de ‘Zoon des Wegs’, en alle zeven vindplaatsen keurig op een rij.

De uitdrukking zoon des wegs (onderstreept) in de Koran (Soera 2, aya 177).

■ Voetnoten

De zoon des wegs is een vaste koranuitdrukking, steeds genoemd in opsommingen van behoeftige mensen aan wie gelovigen aalmoes zouden moeten geven. Zoals in Soera 2, aya 177: vroom is hij die ‘het bezit / ondanks zijn liefde daarvoor / geeft aan de verwanten en de wezen / en de behoeftigen / en de zoon des wegs / en de bedelaars / en de geknechten’. De uitdrukking sprak niet voor zichzelf, ook niet in het Arabisch. In de meeste uitgaven van de Koran staan er dan ook al van oudsher voetnoten bij. Ibn as-Sabeil, ‘de zoon des wegs’, is ‘de reiziger’ of ‘de medereiziger of beroepsgenoot’. In de Nederlandse koranvertaling worden deze voetnoten overgenomen. In sommige gevallen voegt de Nederlandse vertaler zelf ook nog een voetnoot toe bij onze zoon des wegs: ‘meestal begrepen als “reiziger”’ en ‘de reiziger, de vreemdeling’.

Abû 'l-‘Alâ Ahmad ibn ‘Abdallah al-Ma'arrî schreef dus in de tiende eeuw een stichtelijke tekst, leunend op vertrouwd klinkende koranvoorschriften, en met gebruikmaking van een enkele vertrouwde koranuitdrukking, maar ook met een eigen dichterlijke uitweiding - over het haardvlamveulentje. R.A. Nicholson had in zijn vertaling kunnen kiezen voor ‘child of the road’, maar koos voor het nog gewonere ‘guest’. J.H. Leopold koos aanvankelijk voor het gewone woord vreemde, maar besloot bij nader inzien zijn tekst toch iets mee te geven van de oude bron waarop hij terugging - en zo werd de wegenzoon, na in het Engels even een ‘gast’ en in het Nederlands even een ‘vreemde’ te zijn geweest, toch weer de zoon des wegs die hij tien eeuwen daarvoor ook al geweest was.

Noteren wij daarom in het Woordenboek van de poëzie: ‘zoon des wegs, vreemde (inzonderheid behoeftige, naar onderdak en dartele veulenvormige haardvlam verlangende toevallig voorbijkomende reiziger).’