Onze Taal. Jaargang 76

[p. 8]

Oude boeken over ciminelen en politie zijn een ware goudmijn voor de speurder naar Bargoens.

Van onderwereld naar bovenwereld
Het Bargoens toen en nu

Ewoud Sanders

De tijd dat het Bargoens de lingua franca van de zelfkant was, ligt inmiddels achter ons. Zijn daarmee woorden als gozer, klabak en tof van de aardbodem verdwenen? Nee, een aantal is juist opgeklommen tot de standaardtaal. Hoe dat precies gebeurd is, zal taalhistoricus Ewoud Sanders nagaan in de nieuwe, tweemaandelijkse serie ‘Bargoens’. Als aanloop schetst hij globaal de ontwikkeling van deze taal van ‘de jongens van de vlakte’.

Het Bargoens geldt als een dode taal. Het was de geheimtaal van onder anderen de dieven, hoeren, landlopers en rondtrekkende handelaren. Maar er zijn bijna geen landlopers en rondtrekkende handelaren meer, de meeste prostituees komen tegenwoordig uit het buitenland, en dieven zijn niet meer op dezelfde manier georganiseerd als vroeger.

Nog geen honderd jaar geleden was er sprake van ‘dievengilden’. De leden van zo'n gilde kwamen geregeld in de kroeg bij elkaar om te praten over hun volgende ‘kraak’, en natuurlijk deden zij dat in geheimtaal. Althans, ze spraken ‘gewoon’ Nederlands, maar ze doorspekten dat met woorden en uitdrukkingen die ze vaak zelf hadden opgepikt van Joodse marskramers, marktkooplieden en handelaren - vandaar dat de invloed van het Jiddisch en het Hebreeuws op de dieventaal zo groot is.

■ Kat en muis

Omdat de politie meeluisterde én ijverig woordenlijstjes aanlegde, bedachten de jongens en meiden van de vlakte, zoals ze werden genoemd, telkens weer wat nieuws. Het was een taalkundig spel tussen kat en muis, tussen ‘gozers’, ‘binken’ en ‘gabbers’ enerzijds, en ‘stillen’, ‘russen’ en ‘klabakken’ anderzijds.

Maar het spel is dus uit, want zoals gezegd zou het Bargoens inmiddels een dode taal zijn. Toch is dat niet helemaal juist. Ja, het Bargoens is niet langer de lingua franca van de zelfkant. Daar, in de marge van de samenleving, zie je nu veel meer invloeden van het Surinaams, het Antilliaans, het Turks en het Marokkaans - de talen van de grootste groepen nieuwe Nederlanders.

En ja, veel van het Bargoens is verloren gegaan. Dat blijkt heel duidelijk als we de jongste editie van de grote Van Dale vergelijken met De geheimtalen van J.G.M. Moormann, dat de grootste verzameling Bargoense woorden en uitdrukkingen bevat. Moormann publiceerde zijn tweedelige standaardwerk, waarvoor hij veel veldwerk verrichtte, tussen 1932 en 1934. In 2002 verzorgde de Utrechtse taalkundige Nicoline van der Sijs een uitgebreide en herziene

[p. 9]

herdruk, die zij onder meer voorzag van een register Geheimtaal - Nederlands. Dat register bevat maar liefst 9664 ingangen. Nu beschrijft Moormann het Bargoens vanaf de zestiende eeuw, maar toch, ruim negenduizend woorden is véél. Ter vergelijking: de jongste Van Dale, een woordenboek dat de taal van de laatste honderdvijftig jaar zegt te beschrijven, vermeldt bij 1153 woorden het label ‘Bargoens’.

■ De jaren zestig

Waarom geeft Van Dale eigenlijk die Bargoense woorden? Omdat het Bargoens niet écht kopje-onder is gegaan, althans niet volledig. Het Bargoens was de taal van de onderwereld, maar een deel van die woordenschat is in de bovenwereld terechtgekomen. Dat is voornamelijk gebeurd in en na de jaren zestig, een tijdperk waarin de normen en waarden grondig werden herzien. Alles moest opeens anders: minder hiërarchisch, minder formeel, minder autoritair.

Die algemene sociale veranderingen hebben ook veel invloed gehad op onze taal. Taboewoorden die tot dan toe alleen in kleine kring of slechts onder de dekens werden gebruikt, kwamen langzaam bovengronds - in tijdschriften, boeken, gedichten, toneelstukken, op de radio en uiteindelijk zelfs op televisie. Daarbij veroorzaakten ze soms veel ophef.

Het bekendste voorbeeld is de rel die ontstond toen de AVRO in 1964 weigerde een afevering van het televisieprogramma Literaire ontmoetingen uit te zenden omdat Remco Campert daarin een gedicht had voorgedragen met de regels ‘Alles zoop en naaide / heel Europa was één groot matras’. De toenmalige programmaleider van de AVRO, Ger Lugtenburg, vond het woord naaien ‘niet geschikt voor massaconsumptie’. De kranten die over het voorval schreven, durfden het n-woord aanvankelijk niet af te drukken. De Nieuwe Rotterdamse Courant had het over ‘een plat woord voor cohabiteren dat in minder platte zin naald en draad hanteren betekent’ en de Volkskrant schreef dat in het gedicht ‘een bepaald menselijk handelen op minder parlementaire wijze bij de naam wordt genoemd’, een woord voor ‘een handeling waar wij het voortbestaan van de wereld aan te danken hebben’. Trouw en Het Parool drukten het gedicht enkele dagen later alsnog af, wat tot een stroom ingezonden brieven leidde over ‘viezigheid’ en ‘smeerlapperij’ - allemaal vanwege dat ene taboewoord.

■ Bronnen

De taal van de onderwereld is dus niet dood, een deel ervan is - soms met horten en stoten - in de bovenwereld terechtgekomen, waar veel woorden en uitdrukkingen die voorheen als ‘dieventaal’ werden aangemerkt, al lang niet meer als zodanig worden herkend.

Weten wij hoe dit proces is verlopen? Vreemd genoeg is dat nooit systematisch onderzocht. Van oudsher zijn er lijstjes en lijsten met Bargoense woorden en uitdrukkingen gemaakt, maar daarbij is vrijwel geen gebruik gemaakt van literaire en semi-literaire bronnen (met het werk van de Vlaamse lexicograaf Marc De Coster als voornaamste uitzondering).

Toch zijn dergelijke bronnen volop voorhanden. We moeten daarbij denken aan boeken over, of met herinneringen van:

Illustratie: Hein de Kort

-	politierechercheurs en commissarissen;
-	dieven, zakkenrollers en inbrekers;
-	kwajongens, bengels en straatjongens;
-	bedelaars, schooiers, landlopers en zwervers;
-	prostituees en hoerenmadams;
-	venters, marktkooplui en kroegbazen;
-	(Amsterdamse) taxichauffeurs;
-	bekende straatfiguren;

en aan:

-	verzamelingen van straatliederen;
-	journalistieke reportages van strafzaken;
-	verzamelingen van cabaretteksten;
-	boeken over het soldatenleven;
-	boeken over het leven in de gevangenis, in tuchthuizen en strafkolonies;
-	naturalistische romans uit eind negentiende, begin twintigste eeuw; die wilden zo realistisch mogelijk zijn en gingen relatief vaak over de zelfkant van het leven, over de ‘morsige mens’;
-	vroege thrillers en boeken die spelen in beruchte volksbuurten, zoals de Jordaan in Amsterdam en de Zandstraat in Rotterdam;
-	boeken en brochures over reclassering, armoedebestrijding en straatevangelisatie;
-	boeken die de sociale omwentelingen van de jaren vijftig, zestig en zeventig beschrijven.

[p. 10]

Alles bij elkaar gaat het om zo'n 750 titels, waarin je een paar duizend woorden uit het Bargoens en de platte stadstaal kunt vinden. Die bronnen zijn om twee redenen belangrijk. Populaire boeken en liedjes zullen rechtstreeks hebben bijgedragen aan de verbreiding van Bargoense woorden. Zo kreeg het woord pikketanussie voor ‘borrel’, dat al in 1937 was opgenomen in een Bargoens woordenboekje, pas in 1968 landelijke bekendheid door een hit van Johnny Jordaan, met als refrein:

Een pikketanussie gaat er altijd in
Een pikketanussie maakt je blij van zin
Ik heb geen trek in zo'n Franse pernod
Dat witte spul krijg je van me cadeau
En ook die Deense aquavit
Die drink ik van m'n leven niet
In plaats van wodka of Engelse gin
Een pikketanussie, een pikketanussie
Een pikketanussie dat gaat er altijd in.

Maar ook boeken van vergeten schrijvers, die nooit door veel mensen zijn gelezen, kunnen ons een hoop leren over het gebruik van het Bargoens of van platte volkstaal. We komen er gegevens in tegen over de betekenisontwikkeling en vormverandering van woorden, soms wordt duidelijk of een woord als typisch Amsterdams of Rotterdams werd ervaren, en de aan- of afwezigheid van een betekenisverklaring zegt veel over de bekendheid van dergelijke woorden. Vóór 1920 werden woorden als link, tof en bajes bijvoorbeeld vaak verklaard: in een voetnoot, tussen haakjes of in een woordenlijstje. Maar na 1920 verdwijnen die verklaringen. Kennelijk veronderstelden de auteurs die woorden inmiddels algemeen bekend.

Al deze bronnen zijn, kortom, een ware goudmijn voor wie de sporen van het Bargoens wil volgen. Daarom begint binnenkort een tweemaandelijkse serie over schrijvers, boeken en liedjes die ons veel leren over het Bargoens. De eerste aflevering gaat over Justus van Maurik (1846-1904), een sigarenfabrikant die een goed oog had voor het Amsterdamse volksleven en een onwaarschijnlijk goed oor voor de Amsterdamse volkstaal.