Onze Taal. Jaargang 75

[p. 360]

Woordenboek van de poëzie
Dwerelen

Guus Middag

Wat rijmt er op wereld? Op wereld rijmt, eh, bijvoorbeeld, bemereld. Als er op de wereld precies genoeg kikkers zijn, dan hoeft de wereld niet ‘kikkeriger’ te worden dan hij nu is. Bij genoeg mieren niet ‘mieriger’. En bij voldoende merels niet ‘meer bemereld’. Het is een vondst van Gerard Rasch, de vertaler van de poëzie van de Poolse dichteres en Nobelprijswinnares Wislawa Szymborska.

Wat rijmt er nog meer op wereld? Albert Verwey heeft het, in zijn gedicht ‘Runen’, over de mensheid. Daar valt veel over te zeggen, maar in essentie komt het volgens Verwey hierop neer: zij is ‘verwijfd of verkereld’.

Kees Winkler, in zijn gedicht ‘Juli’, ruikt een lichte ‘geur’ en hij ziet het gras ‘in volle fleur’, en dan weet hij ook: ‘de pereboom perelt / huis, tuin en wereld.’ Ik weet niet precies wat het betekent, maar het rijmt.

Als een pereboom kan perelen, bij een dichter op zoek naar een rijmwoord, dan is er vast nog wel meer op de wereld wat perelt. Zie deze dauwdruppel, 's morgens vroeg, in het zonlicht, in een gedicht van Gerard den Brabander:

Het bos wordt wakker en de merel merelt; de dag is nauwlijks wakker en nog grauw. Dan breekt de zon uit als een rijpe vrouw, terwijl aan ieder blad een perel perelt.

Perelen, merelen, verkerelen, bemerelen: als er een rijmwoord nodig is, kan er altijd wel eentje worden gevonden. Adriaan Roland Holst laat in zijn gedicht ‘De ploeger’ een ploeger aan het woord. Hij zal de halmen van het volgend jaar niet zien, zegt hij, en ook niet de volle schoven, en niet de oogst - hij is alleen maar de ploeger. Ik weet niet waarom, maar blijkbaar is dat nu eenmaal zo bij ploegers. Hij weet dat hij geboren is en ook zal moeten sterven in een en hetzelfde seizoen: ‘in 't najaar van een wereld’. En hij zal weemoedig zijn, dan, ‘als de ritselende klacht / van die voorbije schoonheid mij omdwerelt’.

Opnieuw een rijmwoord op wereld. Dat is mooi, maar intussen is de rijmende zin niet eenvoudig te begrijpen, zoals wel vaker bij Adriaan Roland Holst. De schoonheid is voorbij en laat een klacht na, een ‘ritselende’ klacht, zo lees ik hier. Daarbij moeten we ons vermoedelijk, na de schoonheid van de zomer, de dorre ritselende bladeren van de herfst voorstellen. En die klacht zal dan de weemoedige ploeger ‘omdwerelen’. Dat woord doet denken aan omzwerven, omdwalen en ronddwarrelen. Met zijn wirrel- en wervelklank roept het al enigszins het geluid van het geritsel van ronddwarrelende herfstbladeren op.

Sneeuwvlokken

In ‘Het lied der dwaze bijen’ van Martinus Nijhoff zijn bijen aan het woord. Zij zoeken het hogerop, zo zeggen ze. Ze willen niet meer hier beneden blijven tussen de bloemen en bij de korven, maar naar boven, waar iets raadselachtigs hen lokt. Het is ‘een geur van hoger honing’ en ‘een zacht zoemen’ en ook ‘een steeds herhaald niet-noemen’. De bijen laten de vertrouwde tuinen voor wat ze zijn en begeven zich omhoog, het avontuur tegemoet. ‘Roekeloos’, zeggen ze zelf, maar ook ‘jubelend’. Kennelijk is de aantrekkingskracht van de hogere honing te sterk om te weerstaan. Daar voert hun hartstocht hen naartoe, daar hopen ze de aardse dood te ontvluchten en de hemelse eeuwigheid in het vizier te krijgen. Maar hoe hoger en hemelser ze komen, hoe moeilijker ze het krijgen en hoe helderder zich hun einde aftekent. Ze stijgen en ze verdwijnen, ze gaan ‘ontvoerd, ontlijfd, ontzworven’ op in het niets.

Zo eindigt hun tocht omhoog. Het lijkt wel op de vlucht van de mythologische figuur Icarus. Die kwam in zijn overmoed te dicht bij de zon, de was van zijn kunstvleugels smolt en hij stortte in zee. Evenzo komen de bijen in hun zucht naar het zuivere ideaal, het hogere, te dicht bij het azuur. Ze bevriezen, ze gaan op in glinstering - en dan eindigt het gedicht zo:

Het sneeuwt, wij zijn gestorven,
huiswaarts omlaag gedwereld,
het sneeuwt, wij zijn gestorven,
het sneeuwt tussen de korven.

De bijen komen als sneeuwvlokken naar beneden gevallen. Wie weleens sneeuwvlokken van nabij heeft bekeken kan er zich vermoedelijk wel iets bij voorstellen. Het zouden de licht pluizige, suikerspinachtige, bevroren resten van de lichtvleugelige honingbeestjes kunnen zijn. Het beeld is sterk: witte vlokken, stil neerdalend, een wit bijensneeuwdek vor-

[p. 361]

mend op de stille korven. En ook de tegenstelling met de zomer (warm, zon, tuin, overal rondzoemend bijenvolk) is sterk. Het staat er niet, maar je zou je kunnen voorstellen dat er, net als bij de vogeltrek, een half jaar verstreken is tussen vertrek en terugkeer van de bijen: zoemend opstijgen in de zomer, stil neerdalen in de winter.

Geen rijmwoord

Onze aandacht wordt natuurlijk ook, net als bij Adriaan Roland Holst, getrokken door het woord ‘gedwereld’. Dwerelen en dwerrelen zijn oude vormen van dwarrelen, dat is ‘in een onregelmatige, min of meer kolkende of fladderende, zwevende beweging zijn of zich daarmee verplaatsen’, aldus Van Dale. Je zegt het van bijvoorbeeld stof, of papier, of rookwolkjes - en ook van herfstbladeren, en van sneeuwvlokken.

Opmerkelijk genoeg staat er ook geen rijmwoord bij. Deze tweede regel van de laatste strofe van het van een strak rijmschema voorziene gedicht is de enige regel die niet hoefde te rijmen. Nijhoff had alle gelegenheid om hier een ander slotwoord te kiezen, bijvoorbeeld ‘huiswaarts omlaag gezweefd’, of ‘gevlogen’, of ‘gevallen’ of ‘gedwarreld’. Maar dat betekent ook dat Nijhoff dus alle reden had om hier juist ‘omlaag gedwereld’ te willen. Dat wordt ook bewezen door het feit dat deze regel in een eerdere versie van het gedicht (gepubliceerd in een tijdschrift en ook nog in de eerste druk van de bundel Nieuwe gedichten, 1934) nog anders luidde: ‘wij dwarrelen naar beneden’.

Waarom ‘gedwereld’? Sommige mensen denken dat Nijhoff voor de oude vorm koos omdat het woord wereld erin opgesloten zit. De bijen zijn weer terug op de wereld gevallen, omlaag ge-d-wereld. Als dat zo is, dan heeft hij misschien ook wel heel bewust gekozen voor ‘huiswaarts’ in dezelfde regel. Daarin klinkt het woord aards mee. De bijen zijn, na hun hemelse op-vlucht, aan het eind weer ge-aard.

Noteren wij daarom in het Woordenboek van de poëzie: ‘gedwereld, lastig rijmwoord, van dwerelen: dwarrelen als een sneeuwvlok, meer in het bijzonder als een sneeuwvlok die de indruk wekt in een vorig leven een bij te zijn geweest, daarna door bevriezing om het leven gekomen en thans als ex-bij aardwaarts neerdalende.’