Onze Taal. Jaargang 75

[p. 314]

Afrikaans op weg naar marginalisatie?
De taal van zes miljoen Zuid-Afrikanen verliest terrein aan het Engels

Laura Kors - journalist, Kaapstad

Het gaat niet goed met het Afrikaans in Zuid-Afrika. Dat beweren prominente Afrikaanstaligen, zowel van gekleurde als van blanke komaf. In het openbare leven en in het onderwijs komt de van het Nederlands afstammende taal steeds meer in de verdrukking door het Engels. Waar ligt dat aan? ‘Nationalistische gevoelens hebben hier niets mee te maken.’

Het Afrikaans is aan het verdwijnen, stelde oud-president van Zuid-Afrika F.W. de Klerk eerder dit jaar tijdens een toespraak aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hiermee verwoordde hij iets wat onder veel Afrikaanstaligen leeft. Het Afrikaans - in de zeventiende eeuw ontstaan uit het Nederlands en daar ook nu nog op lijkend - wordt door zes miljoen Zuid-Afrikanen als eerste taal gesproken. Dat komt neer op 14 procent van de bevolking. Daarmee is het Afrikaans de op twee na grootste taal van het land, na het Zoeloe en het Xhosa. Maar het Engels, met 8,2 procent de vijfde grote taal, is aan het oprukken. Beheersing van het Engels wordt gezien als de sleutel tot deelname aan de maatschappij en een succesvolle carrière.

Onderwijs

Het gebied waar het Afrikaans het duidelijkst terrein aan het verliezen is, is het onderwijs. In 2006 gaven 800 scholen les in het Afrikaans, terwijl dat er in 1994 nog 3400 waren. Drie universiteiten zijn inmiddels in het Engels gaan lesgeven: de Universiteit van de Westkaap, de Universiteit van Pretoria en de universiteit in Port Elizabeth, tegenwoordig onderdeel van de Nelson Mandela Universiteit. De introductie van het Engels op de gerenommeerde Universiteit van Stellenbosch resulteerde in een ware taalstrijd, die voor sommigen een symbool was voor de strijd voor het behoud van de Afrikaner cultuur.

Het verdwijnen van het Afrikaans als taal van wetenschappelijke instructie wordt ervaren als een groot verlies. ‘Als een bepaalde taal niet veilig is op een universiteit, dan lopen alle aspecten van de bijbehorende cultuur gevaar’, zegt professor Herman Giliomee van de Universiteit van Stellenbosch. Daarmee zal volgens hem het Afrikaans als eerste taal voor toekomstige generaties verdwijnen en zal de Afrikaanstalige literatuur uitsterven.

In 2002 besloot de Zuid-Afrikaanse overheid dat het Afrikaans niet langer de enige taal van instructie op de Zuid-Afrikaanse universiteiten mocht zijn. Om de universiteiten toegankelijker te maken voor andere bevolkingsgroepen, werd ook het Engels als voertaal ingevoerd. In de praktijk leidt dit tot overheersing van het Engels, stelt Giliomee. ‘Iedereen spreekt in meerdere of mindere mate Engels, dus om onduidelijkheden te voorkomen wordt er gekozen voor Engels.’

Grondwet

Net als De Klerk deed tijdens zijn toespraak in Nederland, verwijzen de taalactivisten naar de grondwet. Die garandeert het recht op het bestaan en de instandhouding van elk van de elf officiële talen in Zuid-Afrika. ‘Niet alleen het Afrikaans is in gevaar, ook de negen inheemse talen worden weggedrukt door het Engels’, zegt Johann Rossouw van de Federatie van Afrikaanse Kultuurverenigingen (FAK). Het apartheidsregime deed meer voor de taaldiversiteit in Zuid-Afrika dan de huidige overheid, meent Gerrit Brand, taalactivist en boekenredacteur van de Afrikaanstalige krant Die Burger. Hij benadrukt dat 99 procent van wat dat regime deed fout was, maar op televisie, op de radio en in het onderwijs was er meer ruimte voor de diverse talen dan nu het geval is. Vóór de gedwongen overgang naar Afrikaanstalig of Engelstalig onderwijs in de hogere klassen kregen zwarte kinderen eerst zes jaar les in hun eigen taal. Tegenwoordig wordt er vanaf het eerste schooljaar lesgegeven in het Engels.

‘Het verdwijnen van het Afrikaans in het onderwijs treft de gekleurde Afrikaanssprekenden het hardst’, zegt Christo van der Rheede, directeur van de ‘Stigting vir bemagtiging [ontwikkeling - LK] deur Afrikaans’. Onderzoek laat zien dat kinderen het best leren in de taal die thuis wordt gesproken; als ze in het Engels les krijgen, blijft hun ontwikkeling achter, terwijl de gekleurde Afrikaanssprekenden een inhaalslag hard nodig hebben vanwege hun achtergestelde positie tijdens de apartheid, redeneert Van der Rheede. Hij maakt nadrukkelijk bezwaar tegen de woorden van De Klerk. ‘Door te zeggen dat een taal aan het uitsterven is, veroordeel je een groep mensen die toch al grote moeite heeft zich aan te sluiten bij de maatschappij.’

[p. 315]

Professor Herman Giliomee (Universiteit van Stellenbosch): ‘Onze bezorgdheid over het behoud van onze taal is niet gebaseerd op nationalistische of etnische gevoelens.’
Foto: Ruvan Boshoff

Tshwane

De meerderheid van de Afrikaanstaligen in Zuid-Afrika is gekleurd, oftewel ‘coloured’, en stamt af van de slaven die de taal in eerste instantie ontwikkelden als een vereenvoudigde vorm van het Nederlands dat hun eigenaren spraken. Tijdens en vlak na de apartheid had een groot deel van hen een ambivalente houding ten opzichte van het Afrikaans. Het was hun taal, maar ook de taal van de onderdrukker. Van der Rheede besloot daarom indertijd zijn kinderen in het Engels op te voeden. Met als gevolg dat ze geen van beide talen - Engels noch Afrikaans - vloeiend spreken.

Volgens hem is het tijd dat de tweedeling tussen Afrikaanssprekenden van Europese en niet-Europese komaf verdwijnt en dat beide groepen samen strijden voor het behoud van bijvoorbeeld hun taal in het onderwijs en plaatsnamen. Vooral dat laatste is heel belangrijk voor veel Afrikaanstaligen. Onder de ANC-regering van president Thabo Mbeki is de gemeente Pretoria omgedoopt in ‘Tshwane’, veranderde Warmbaths in ‘Bela Bela’ en werd Pietersburg ‘Polokwane’. Lydenburg is de volgende plaats die op de nominatie staat voor naamsverandering. Over de verandering van namen als Kaffirskraal (kaffer is in Zuid-Afrika een erg kwetsend, racistisch scheldwoord) of plaatsnamen die verwijzen naar Britse of Boerenleiders die zwarte mensen hebben vermoord, bestaat veel overeenstemming. Maar de noodzaak van naamsverandering van Lydenburg, zo genoemd omdat de eerste blanke boeren die vanuit Kaapstad het binnenland introkken aan malaria en andere ziekten leden, ziet vrijwel niemand.

‘Onze bezorgdheid over het behoud van onze taal is niet gebaseerd op nationalistische of etnische gevoelens’, zegt Giliomee. Hij benadrukt dat het hier niet om een volk gaat dat zich in de verdrukking voelt nu het niet langer aan de macht is, maar om de wens de eigen taal te behouden. Het Afrikaans werd beschermd ten tijde van de apartheid, geeft Brand toe. Maar nu gaat alle steun naar het Engels en niet ook naar andere talen. ‘In zekere zin is het een nieuwe apartheidstaal.’ Met een herstel van de oorspronkelijke taalverhoudingen in Zuid-Afrika heeft het verminderde belang van het Afrikaans volgens de taalactivisten dan ook niets te maken. ‘Als je zo redeneert, dan kun je ook net zo goed de Europese talen overboord zetten en overschakelen naar het Engels’, meent Giliomee.

Informele taal

Xhosa-taalactivist Dumile Mateza vindt dat de Afrikaanssprekenden overdrijven. ‘Zolang er Afrikaners zijn, wordt er Afrikaans gesproken’, weerlegt hij hun angst voor het verdwijnen van hun taal. Hij wijst op de vele cultuuruitingen in het Afrikaans: de muziek, de tijdschriften, de kunstfestivals en de boeken. Zijn taal, het Xhosa, verkeert volgens hem in een veel slechtere positie. ‘In de lokale bibliotheken zijn geen Xhosa-boeken te krijgen en Xhosa-auteurs zijn op de vingers van één hand te tellen.’ Mateza is ook niet te spreken over de Zuid-Afrikaanse politici die hun eigen taal niet in ere lijken te houden. ‘Waarom spreken ze de Verenigde Naties niet in het Xhosa toe? Omdat ze willen laten zien dat ze in staat zijn Engels te spreken, als een teken van ontwikkeling’, meent hij.

Ondanks de teloorgang van het Afrikaans bloeit de populaire Afrikaanse cultuur, geven de Afrikaanse taalactivisten toe. Maar dat is niet voldoende. ‘Een taal moet op academisch niveau gebruikt worden, anders wordt hij gemarginaliseerd tot een informele taal’, benadrukt Giliomee. Brand wijst erop dat tijdens het taaldebat op de Universiteit van Stellenbosch veel Afrikaanse schrijvers van zich lieten horen. ‘Ook zij zijn bang dat er geen nieuwe generatie Afrikaansschrijvende schrijvers zal opstaan.’ Hij erkent dat de Xhosa-taal er slechter voor staat, maar dat vindt hij geen reden om je geen zorgen te maken over het Afrikaans. ‘Je moet jezelf niet met de slechtste vergelijken.’ De FAK wijst erop dat wat betreft het meest invloedrijke populaire medium, de televisie, het Afrikaans helemaal niet bloeit. 7 procent van de zendtijd van de publieke omroep SABC is in het Afrikaans. ‘Dat staat niet in verhouding met de 14 procent van de mensen die Afrikaans spreekt’, zegt Rossouw.

Taalunie

Illustratie: Matthijs Sluiter

Het debat omtrent het Afrikaans heeft te lijden onder het apartheidsimago dat aan de taal kleeft. Volgens de FAK steunen vele mensen hun zaak, maar weifelen

[p. 316]

ze zich bij hen aan te sluiten vanwege het negatieve imago dat rondom voorvechters van de Afrikaner cultuur hangt. Brand was eerder dit jaar op een seminar in België dat werd georganiseerd door de provincie Antwerpen. Toen daar gesproken werd over het toelaten van het Afrikaans in de Nederlandse Taalunie (zie ook hieronder - red.) stuitte dat op veel verzet. Het officiële argument luidde: Afrikaans is geen Nederlands. Maar Brand gelooft dat niet. Volgens hem heeft het met het apartheidsimago van de taal te maken. ‘Ik bespeur veel ongemak bij Vlamingen en Nederlanders als het om mijn taal gaat.’

Bordjes met óók tekst in het Afrikaans worden in Zuid-Afrika steeds schaarser.
Foto: Laura Kors

Overigens hebben ook andere buitenlanders moeite met de taal. Hij komt regelmatig mensen tegen die niet geloven dat hij nog steeds Afrikaans spreekt. ‘Fransen en Amerikanen vinden het een vieze taal, die behoort uit te sterven.’ Volgens hem zien ze Afrikaners als ‘nazi-achtige monsters’.

Engels is belangrijk, zegt Van der Rheede. ‘Maar je moet eerst je eigen taal goed beheersen, zodat je sneller en beter informatie tot je neemt.’ Pas op de tweede plaats komt het Engels, dat onontbeerlijk is om te communiceren met Zuid-Afrikanen van andere taalgroepen en de rest van de wereld. Brand is dat niet met hem eens. ‘Engels dient alleen het belang van de elite.’ De overheersing van het Engels zorgt naar zijn mening voor de uitsluiting van de massa. In Zuid-Afrika beheerst 70 procent van de zwarte bevolking het Engels onvoldoende om zaken op bijvoorbeeld het postkantoor te kunnen regelen. Volgens Brand moet Zuid-Afrika streven naar een systeem van meertaligheid, met tolkdiensten en kinderen die op school meer talen leren dan alleen het Engels. Hij neemt als voorbeeld Canada of Zwitserland. Daar wordt de diversiteit juist in stand gehouden en gestimuleerd. ‘Er gaat nu eenmaal niets boven de eigen taal.’