Onze Taal. Jaargang 75

[p. 225]

[Nummer 9]

[p. 228]

De taal van de overheid

Ondanks allerlei helderetaalcampagnes, schrijfcursussen voor ambtenaren en prijzen voor geslaagde overheidscommunicatie heeft de taal van de boven ons gestelde autoriteiten nog altijd geen al te beste naam. Een belangrijke steen des aanstoots is de jaarlijkse Troonrede. Hoe komt het toch dat die zo moeilijk te verteren is? Is daar nu echt niets aan te doen? In dit nummer staan we daar uitvoerig bij stil. Verder is er aandacht voor het verhullende en omslachtige taalgebruik van de ambtenaar, voor de woorden die tot voor kort verboden waren in het parlement, en voor nog zo wat zaken die te maken hebben met die typische en vaak ook wat bizarre taal van de overheid.

‘Leden van de staten-generaal...’
Waarom de Troonrede niet overtuigt

Jaap de Jong

Wat zal de derde dinsdag in september deze keer brengen? Misschien iets meer jip-en-janneketaal? Of toch weer gewoon die ellenlange opsomming van beleidsvoornemens, waarbij we hoogwaardigheidsbekleders in de Ridderzaal steevast zien wegdutten? Hoe de Troonrede zo heeft kunnen worden.

Heeft de Troonrede niet alles in zich om meeslepend en overtuigend te zijn? Een traditie van bijna tweehonderd jaar koninklijke welsprekendheid. Een weergaloze entourage met gouden koets, paarden, juichende onderdanen en uniformen. Een Ridderzaal met troon en een heuse hoedenparade. Veel conflictstof door alle beleidsvoornemens van het kabinet. Zeer gespannen mediaaandacht, waarbij ieder Troonredewoord wordt gewogen en becommentarieerd door de fine fleur van de parlementaire pers, door politicologen en royaltywatchers. Een professioneel team van auteurs: ervaren speechschrijvers van het ministerie van Algemene Zaken (namens de minister-president) en van de Rijksvoorlichtingsdienst (namens de vorstin) - sinds 1987 aangevuld met neerlandici van het Genootschap Onze Taal, die onder strikte geheimhouding de tekst mogen zuiveren van spelfouten en dubbelzinnigheden.

Toch zien we altijd weer hoogwaardigheidsbekleders tevergeefs vechten tegen de slaap tijdens deze belangrijkste jaarrede. Waarom is dat? En waarom slaan lezers van kwaliteitskranten na een kolom Troonredeproza de pagina snel om? Waarom is het geen rede op het scherp van de snede?

Retorisch vuurwerk

De Troonrede is een uitzonderlijke toespraak. Ze wordt uitgesproken ter gelegenheid van de opening van een nieuw regeringsjaar: het is een gelegenheidstoespraak. Daarnaast is de Troonrede een vorm van politieke welsprekendheid: er wordt verslag uitgebracht van de toestand van het land, en de regering geeft een uiteenzetting van de plannen voor het komende jaar. Dat dit jaar in jaar uit zo flauwtjes uitpakt, heeft misschien te maken met de Nederlandse coalitiecultuur. Soms laat het kabinet zijn tanden zien in de regeringsverklaring, maar het echte retorische vuurwerk - als dat al afgestoken wordt - is te horen in de Algemene Beschouwingen. Dan wordt onder aanvoering van de oppositieleiders uit een frissere verbale bron geput dan die van het enigszins brakke Troonredeproza.

Deze rede, door de vorstin voorgelezen, is geen persoonlijke verantwoording van eigen beleid. Ieder kabinet moet haar officieel even lief zijn. Koningin

[p. 229]

Beatrix hoeft niet het publiek te overreden deze specifieke maatregelen, hoe pijnlijk soms ook, uit te voeren. Dat kan niet anders dan tot een heldere, maar ongepassioneerde voordracht (in de retorica ‘actio’ genoemd) leiden. Doorgaans klinkt er een schier eindeloze boodschappenlijst van wetsontwerpen en beleidsvoornemens tussen aanhef en bede.

De Troonrede: jaarlijks een loodzware, eindeloze boodschappenlijst van wetsontwerpen en beleidsvoornemens
Foto: ANP

Persoonlijke noot

Vanaf 1848 valt de Troonrede onder de verantwoordelijkheid van de regering, maar voor die tijd schreef de vorst de tekst zelf, en daardoor kon hij die in principe ook een meer persoonlijke invulling geven. Zo deed Willem I zijn volk in 1828 de volgende persoonlijke ontboezeming:

Sedert Uwe laatste zitting is Mijn Huis verblijd geworden door de geboorte eener Telg van Mijnen Beminden tweeden Zoon; deze heugelijke gebeurtenis heeft Zijne vurige wenschen, en die Zijner voortreffelijke Gemalin vervuld.

Dat is tegenwoordig een stuk moeilijker. Toch liggen ons de persoonlijke noten van Beatrix in 2005 nog vers in het geheugen, waarvoor Balkenende de ruimte had verschaft omdat de koningin vijfentwintig jaar op de troon zat:

Hier, in deze zaal, symbool van onze democratie, heeft u mij en mijn familie op 30 april, aan het begin van mijn regeringsjubileum, op bijzonder feestelijke wijze ontvangen. Daarmee heeft u de toon gezet voor een hartverwarmende viering die in elke provincie en op de Nederlandse Antillen en Aruba een eigen weerklank vindt. Mijn grote dank gaat uit naar allen die mij dit jaar overal met enthousiasme verwelkomen.

Persoonlijke inzet en geloof in de boodschap zijn voorwaarden voor een overtuigende redevoering. Maar een toespraak houden namens een regering die niet per se de persoonlijke voorkeur van de vorst heeft, is retorisch gezien als tennissen met je verkeerde arm.

Houvast

De grondwet geeft geen aanwijzingen voor de lengte van de Troonrede. Die is dan ook in de loop van de tijden veranderd. Onder koning Willem III werd de rede langzaam wat korter dan daarvoor, met een beknoptheidsrecord in 1886 van slechts 147 woorden.