Onze Taal. Jaargang 75

[p. 110]

Woordenboek van de poëzie
Manebril

Guus Middag

Toen Kees Verheul in de zomer van 1993 de Russisch-Amerikaanse dichter Joseph Brodsky op bezoek kreeg, wilde hij hem vertellen over het korte verhaal dat hij niet lang daarvoor had geschreven: de novelle Een vierkant in de toendra, begin 1993 verschenen. Het verhaal ging over een oogarts, tevens schrijver; een andere verhaalfiguur was een zesjarig jongetje. Aan het eind van het verhaal ontmoeten ze elkaar voor het eerst, al is dat een wat vreemd woord voor wat er plaatsvindt. De jongen stapt plotseling de rijweg op als de oogarts op zijn fiets komt aanrijden. De dokter kan hem niet meer ontwijken. Ze komen beiden ten val, maar raken niet gewond. Even kijken ze elkaar kort aan, zonder iets te zeggen, en dan gaan ze weer verder met hun eigen leven. Einde van de novelle.

Het is wel aardig om te weten dat het verhaal zich in Hengelo afspeelt, in 1947. En dat in het jongetje Kees Verheul (geb. 1940) valt te herkennen, en in de gevallen dokter de Hengelose oogarts J.W.C. Verhage, iets beter bekend als de schrijver Han van Grevelingen (1910-1947), maar dat leek Joseph Brodsky allemaal niet zo te interesseren toen Verheul erover sprak. Hij was door iets anders in het verhaal gebiologeerd geraakt, vertelde Verheul later, toen hij herinneringen ophaalde aan Brodsky (in 2000, in een lezing, opgenomen in De dolende pen, 2002).

Brodsky zag in het verhaal iets waar de schrijver zelf niet bij stilgestaan had en waar de gemiddelde Nederlandse lezer vermoedelijk ook overheen zal lezen: de opmerkelijke overeenkomst tussen het beroep van de dokter en zijn vervoermiddel. Brodsky vatte het op als een dichterlijke vondst van Verheul, een sensationeel beeldrijm: ‘Een oogarts op een fiets, wat een mooie combinatie van het idee bril met het idee rijwiel! Of om precies te zijn, geen combinatie maar een herhaling van één en hetzelfde principe: twee verbonden cirkels! In wezen was een fiets immers niets anders dan een rijdende bril, zo'n ouderwetse knijpbril (...).’ Een buitenlander ziet andere dingen, en dus ook andere overeenkomsten. Pas door de ogen van de toerist zien wij het rijm in onze alledaagse dingen. Een fiets als een rijdende bril: zo had ik er nog nooit naar gekeken.

Dienstfiets

Toen ook pas stond ik voor het eerst stil bij een ander, vergelijkbaar woord, waarvan ik het erin opgenomen beeld ook nog nooit goed tot me had laten doordringen: dienstfiets. Dat woord kende ik alleen maar als een wat informele aanduiding, in kringen van dienstplichtigen en soldaten, voor een stevig metalen brilletje met kleine ronde glazen. Bijgedachte: een en dezelfde bril voor iedere slechtziende soldaat, eenvoudig massaproduct, geen design, goedkoop; zie ook ziekenfondsbrilletje. Ik had me eenvoudigweg nog nooit eerder over de eventuele etymologie ervan gebogen, en dus ook nog nooit bedacht dat de voor de hand liggende overeenkomst met een tweewieler hier een rol moet hebben gespeeld. Dienst leek me een verwijzing naar de militaire dienst, en fiets zou hier wel zoiets vaags betekenen als ‘dom ding’ of ‘waardeloos geval’. Dienstfiets: stomme bril die men in militaire dienst aangemeten krijgt. Dat het woord al in een andere betekenis bestond (‘fiets voor dienstgebruik’ zegt Van Dale) had ik ook nog nooit tot me laten doordringen.

Marcel Mariën, L'introuvable (1937).

Het was er een beetje mee als met patrijspoort: ook een woord waarvan ik altijd wel meende te weten wat het was (leuk rond raampje in bootwand, leuk om doorheen te gluren en te zwaaien), zonder me ooit af te vragen wat die patrijs ermee te maken had, of die poort. Er zijn, weet ik inmiddels, etymologen die menen dat de patrijspoort zijn naam te danken heeft aan de opmerkelijke overeenkomst met de poort, zijnde de aarsopening, van de patrijsvogel. Men kan niet alles weten.

Het onderwerp sluit aardig aan bij weer een ander woord waarvan de afleiding vragen oproept. Waarom heet een toiletbril eigenlijk ‘bril’? Het ware beter van een ‘toiletmonocle’ te spreken. Of van een ‘toiletpoort’.

Intussen kan de overeenkomst tussen bril en fiets alleen maar bestaan bij de gratie van ronde brillenglazen. De hedendaagse mode van rechthoekige glazen maakt het lastiger om de beelden te rijmen. Een dienstfiets met vierkante wielen fietst niet gemakkelijk. En een rechthoekige toiletbril zal vast niet lekker zitten.

Maanziek

In een van zijn liederen zingt Hans Dorrestijn, brildrager, over de nacht waarin hij met zijn geliefde ging wandelen: ‘De maan scheen groot en rond en bleek, / en ik zuchtte van bewondering, / telkens als ik naar haar keek.’ Zo mooi kan de liefde zijn. En zo mooi de maannacht. Men wordt er sprakeloos van. Ook zijn vriendin liep deze romantische nacht naar woorden te zoeken. Maar toen namen de gebeurtenissen, zoals wel vaker bij Dorrestijn, een verrassende wending. Dit waren de woorden die het meisje uiteindelijk vond: zij zei ‘dat wij niet bij elkander hoorden’. En toen? ‘En ik zakte door de grond.’

[p. 111]

Sindsdien haat de dichter-zanger de maan, zoals hij ons vervolgens in alle toonaarden gaat uiteenzetten. ‘Stormwind, vrieskou, regenvlagen / kan ik zonder moeite aan. / Maar maanlicht kan ik niet verdragen. / Sterker nog: ik haat de maan.’ In gedichten mag de maan dan mooi van zilver zijn, aan Dorrestijn is dat soort beeldspraak niet besteed. Hij wil hem niet meer zien, hij kán hem niet meer zien, hij kijkt gewoon een andere kant op. In de woorden van de maanzieke minstreel: ‘Zij is uit het zicht verdwenen, / en rondom mij werd het stil, / nooit heeft de maan sindsdien geschenen, / of ik droeg een manebril.’ Bij dat zelfverzonnen woord manebril meende ik meteen de bijbehorende uitvinding voor me te zien: een bril met maar één donker glas, type patrijspoort en dito formaat, vollemaanvormig, groot genoeg om ieder zicht op de maan af te dekken.

Tegenstelling

Onze maanschuwe zanger is er slecht aan toe. ‘Ik kan het maanlicht niet verdragen, / al is het nog zo zacht en bleek. / Ik kom om mane-olie vragen / bij drogist en apotheek.’ Ik moet bekennen dat ik pas bij het woord mane-olie aan de tegenstelling met de zon (zonne-olie) begon te denken. In de volgende regel stond nog zo'n nieuw woord: ‘Ik smeer manecrème op beide wangen, / alle nachten van de week.’ Ook het woord manecrème moet gevormd zijn naar het voorbeeld van zonnecrème. Wie in de zon wil zitten smeert zonnecrème op beide wangen, alle dagen van de week; wie overgevoelig is voor maanlicht smeert manecrème, alle nachten van de week. Zo eindigt het lied: ‘De maan, zo prachtig in gezangen, / bezorgde mij een manesteek.’ Zoals bij normale mensen te veel zon tot een zonnesteek kan leiden, zo leidt bij deze maanlichtlijder te veel maanlicht tot een manesteek.

Mane-olie, manecrème en manesteek in plaats van zonneolie, zonnecrème en zonnesteek. Misschien was een manebril dan ook niet de zelf uitgevonden eenglazige patrijspoortbril die ik er aanvankelijk in meende te moeten zien, maar alleen maar de maanvariant van een zonnebril. Twee glazen, normaal montuur. Je zou, naar het voorbeeld van de eclipsbril voor zonsverduisteringen, van een maansverduisteringsbril kunnen spreken, maar dan wel met één belangrijk functieverschil: de manebril of maansverduisteringsbril is er niet om tijdens maansverduisteringen mee naar de maan te kijken, maar juist om op alle momenten waarop de maan niet verduisterd is het zicht op haar te verduisteren.

Noteren wij in het Woordenboek van de poëzie: ‘manebril [uitvinding van H. Dorrestijn, voor het eerst beschreven in de bundel Positief genieten met Hans Dorrestijn, 1994] zwartkijker’.