Onze Taal. Jaargang 75

[p. 109]

Bij wijze van zeggen

Riemer Reinsma

Lingua franca

Lingua franca is tegenwoordig vooral de aanduiding voor iedere willekeurige taal die als voertaal dient tussen mensen die elkaars moedertaal niet spreken. Maar in engere zin is het de naam voor de mengtaal die van de late Middeleeuwen tot het begin van de twintigste eeuw gesproken werd door de handelaren en (aanvankelijk) de kruisvaarders in het oostelijk deel van het Middellandse Zee-gebied. Volgens taalwetenschapper Jacques Arends was het eerst vooral de taal van handelaren, maar later - met name in Algiers - ook die van Europese slaven die gevangen waren genomen door zeerovers uit ‘Barbarije’, het gebied tussen de steden Oran en Tripoli. Volgens de opgave van een tijdgenoot waren daar in 1612 niet minder dan 25.000 Europese slaven.

De lingua franca was een mengelmoes van Italiaans, Spaans en Zuid-Frans aan de ene kant, en een vleugje Arabisch en Turks aan de andere. In het toneelstuk Le bourgeois gentilhomme (1670) van de Franse toneelschrijver Molière spreekt een Turk lingua franca:

Se ti sabir,
Ti respondir.
Se non sabir,
Tazir, tazir.

(Als je het weet,
Geef antwoord.
Weet je het niet,
Hou dan je mond.)

Over de oorspronkelijke betekenis van lingua franca is weleens onduidelijkheid geweest. Sommigen meenden dat franca hier ‘vrij’ zou hebben betekend: een vrije taal, die aan niemand speciaal toebehoort, te vergelijken met de uitdrukking franco porto voor ‘vrijhaven’. De heersende opvatting wil echter dat lingua franca de vertaling is van de Arabische uitdrukking lisan [= taal] al-afrang, ‘de taal van de Franken’, oftewel de Europeanen; in de tijd van de Kruistochten noemden de Arabieren alle Europeanen ‘Franken’.

Lief en leed

In de uitdrukking lief en leed met elkaar delen is lief een zelfstandig naamwoord. In die vorm kennen we lief tegenwoordig alleen nog als aanduiding voor een geliefde (iemand heeft ‘een lief’), maar vroeger kon de betekenis veel breder zijn: ‘iets wat aangenaam is voor 's menschen gevoelens in het algemeen, wat zijn leven verheldert, geluk’, zoals het Woordenboek der Nederlandsche Taal het heel mooi zegt.

Een van de laatsten die lief in die betekenis gebruikte, zonder het - tegenwoordig steeds verplichte - leed, moet de dichter De Génestet zijn geweest (1857):

Wat mij toch daar buiten grief
[= moge kwellen]
In 't aandoenlijk harte,
Immer bij ons huislijk lief
Bloeit weer troost voor smarte.

In het toneelstuk Le bourgeois gentilhomme (1670) van Molière komt een Turk voor die ‘lingua franca’ spreekt.
Copyright Robin Davis

Het onafscheidelijke duo lief en leed kwam ook voor in een oude eedformule: om lief noch leed (ook wel om lief of leed), en betekende dan ‘voor alles ter wereld’. De functionarissen die in Leiden het textiel op fabricagefouten moesten controleren en een schadebedrag moesten berekenen voor gedupeerde kopers, werden met de volgende slotzin beëdigd: ‘Dat sweeren wy, dat wy als Tarra-meesters (...) ons ghetrouwelijck sullen dragen [= optreden], (...) sonder (...) om eenich lief ofte leed yemanden daer inne eenich voordeel ofte achterdeel [ = schade] te doen.’