Onze Taal. Jaargang 75

[p. 62]

‘Schrijven staat centraal in alles wat ik doe’
Interview met beschermvrouwe H.K.H. Prinses Laurentien der Nederlanden

Jan Erik Grezel

Ze liep ooit stage als verslaggeefster bij de Haagsche Courant. Als vrijwilligster gaf ze alfabetiseringslessen. Tegenwoordig is ze zelfstandig communicatieadviseur in Brussel, o.a. voor het Wereld Natuur Fonds. In Nederland geldt ze als het boegbeeld van de alfabetisering. Prinses Laurentien, de nieuwe beschermvrouwe van het Genootschap Onze Taal, over haar eigen taalwereld.

‘Jee bent een voorbeeld van wat tegenwoordig een “pragmatisch idealist” heet.’ Prins Constantijn, die tot dan toe aan de andere kant van de kamer onverstoorbaar zat te werken, schiet desgevraagd even te hulp bij het karakteriseren van zijn vrouw. ‘Wat je wilt bereiken, moet binnen de gegeven grenzen ook haalbaar zijn.’ Prinses Laurentien herkent zich daar wel in. ‘Ik ben actiegericht, ik wil problemen praktisch oplossen.’

‘In 2004 heb ik de Stichting Lezen & Schrijven in het leven geroepen. Bij de oprichting hebben we besloten dat we de stichting over vijf jaar weer opheffen. Dan moet onze taak als aanjager zijn volbracht: blijvende aandacht voor analfabetisme en laaggeletterdheid, en een meer structurele aanpak van het probleem. Onze projecten staan in het teken van deze doelstellingen. Analfabeten behoren tot een uitzonderlijke groep in de samenleving die niet vooraan staat en roept: “We hebben een probleem, doe er wat aan!” Ze durven er juist niet voor uit te komen. Daarom heb ik de stichting opgericht. Er moet allereerst meer openheid komen rond analfabetisme en laaggeletterdheid. Het gaat hierbij om zo'n anderhalf miljoen Nederlanders.’

Waar komt uw belangstelling voor deze mensen aan de onderkant van de taalgemeenschap vandaan?

‘Toen ik in Berkeley journalistiek studeerde, kwam ik bij het maken van een radioreportage in aanraking met een alfabetiseringsproject. De deelnemers hadden een gedichtenbundel gemaakt: Painting our lives with words. Ik werd geraakt door de heftige emoties die het leren lezen en schrijven bij deze voormalige analfabeten losmaakte. Eigenlijk had ik er nooit zo bij stilgestaan - heel naïef misschien - dat er volwassenen zijn die niet kunnen lezen en schrijven. Ik begon in te zien in welk isolement deze mensen leven, hoe diep ze zich schamen.’

‘Toen ik jaren later in Brussel ging werken, wilde ik naast mijn baan graag alfabetiseringswerk doen, het liefst in een gevangenis. Dat leek mij heel spannend. Maar het lukte helaas niet doordat de mensen die zich net voor de cursus hadden aangemeld, telkens weer werden vrijgelaten. Uiteindelijk ben ik toen bij een buurtcentrum terechtgekomen om er één keer in de week een avond les te geven. En daar kwam ik precies dezelfde emoties tegen als eerder in Amerika.’

Verborgen

‘Analfabetisme gaat gepaard met enorme minderwaardigheidsgevoelens en angsten. Mensen weten hun ongeletterdheid soms tientallen jaren - ik snap niet hoe - verborgen te houden voor hun partner en hun kinderen. Ze zijn bijvoorbeeld bang dat ze, als hun “handicap” aan het licht komt, verlaten worden door hun partner. Als ze eenmaal over de drempel heen zijn en er wat aan gaan doen, dan hebben ze vaak nog een moeilijke weg te gaan. Dat zwarte gat uit hun verleden, dat dragen ze altijd bij zich. Ze halen nooit meer het niveau dat anderen hebben die van kinds af kunnen lezen en schrijven. Maar als ze dan uiteindelijk zelf een boodschappenlijstje kunnen maken of een gedichtje kunnen schrijven, maakt dat sterke emoties los. Ik spreek in het kader van mijn activiteiten geregeld ex-analfabeten. Sommigen barsten in huilen uit als ze mij zien; ik ben voor hen min of meer het symbool van de erkenning van hun probleem.’

Ziet u analfabetisme vooral als een individueel of als een maatschappelijk probleem?

‘Het blijft voor volwassenen een individuele keuze om er wat aan te doen. Maar analfabetisme is wel degelijk ook een sociaal-economisch probleem. Grote groepen mensen kunnen niet volwaardig meedoen en geen behoorlijke bijdrage leveren aan de samenleving doordat ze niet of niet voldoende kunnen lezen en schrijven. Er werd wel gedacht dat het belang van lezen en schrijven door de digitalisering van de samenleving minder zou worden, maar het tegendeel is het geval. Ook een vorkheftruckchauffeur moet tegenwoordig een computer kunnen bedienen en daarbij spelen lezen en schrijven een grote rol. Er wordt te gemakkelijk verondersteld dat iedereen dat kan. Neem het CWI, het Centrum voor Werk en Inkomen.

[p. 63]

Als mensen daar komen kijken of er nog vacatures zijn, worden ze naar een zuil met beeldschermen verwezen. Mensen die niet goed kunnen lezen, hebben daar niets aan. Nu is het CWI actief betrokken bij alfabetisering.’

Aanvalsplan

‘Als het op praktische maatregelen aankomt om hier wat aan te doen, vang je vaak bot. Ga eens bij een groot bedrijf kijken. Als je een managementcursus voorstelt voor vijftig topmanagers, vraagt niemand wat dat kost. Stel je voor om de ongeletterdheid onder een brede laag werknemers aan te pakken, dan vindt iedereen dat een goed idee, maar vervolgens komt de vraag: waar moeten we dat van betalen?’

De Nederlandse overheid trekt wél geld uit - de komende vijf jaar ruim 20 miljoen euro - om laaggeletterdheid te bestrijden. De website van uw stichting spreekt van een ‘Aanvalsplan 2005-2009’. Wat houdt dat in?

‘Dit “Aanvalsplan” is onlangs opgesteld door het Ministerie van OCW (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap). De Stichting Lezen & Schrijven is nauw betrokken geweest bij de totstandkoming van dit plan en is blij met het voornemen van de bewindslieden om in te zetten op een brede aanpak. De bestrijding van ongeletterdheid begint bij leesbevordering onder kinderen en jongeren, en loopt door tot in het volwassenenonderwijs. Als je toekomstig analfabetisme wilt voorkomen, moet je al bij jonge kinderen beginnen met het stimuleren van lezen. Kinderen zijn sponzen, maar de volwassenen moeten zorgen voor een rijke taalomgeving waarin de kinderen spelenderwijs taal kunnen opnemen. Waar het ouders vaak aan ontbreekt, is tijd en aandacht. Ik merk zelf ook als moeder van jonge kinderen hoe belangrijk het is dat je de rust vindt om bijvoorbeeld een verhaal voor te lezen.’

‘Bij vijftienjarigen is de benadering vooral: plezier beleven aan taal. Bij hen hoef je niet aan te komen met “Jullie moeten meer lezen”, dat heeft geen enkel effect. Voor die doelgroep hebben we onder andere het project Taalkr8!, waarmee we langs vmbo-scholen gaan.’ (Zie het kader op de volgende bladzijde.)

Brandjes

In Nederland kent men u door al die activiteiten vooral als ‘de prinses van de alfabetisering’. Maar u werkt het grootste deel van uw tijd als onafhankelijk communicatieadviseur. Wat doet u precies?

‘Na mijn propedeuse geschiedenis in Groningen en het vervolg met de “bachelors” in Engeland - het is al bijna twintig jaar geleden - had ik een paar maanden over. Ik ben toen als stagiair bij de Haagsche Courant gaan werken, eerst op de stadsredactie. Dat was natuurlijk het geijkte beginnerswerk van een verslaggever: brandjes, openingen van bejaardentehuizen, demonstraties. Later kwam ik op de binnen- en buitenlandredactie. Schrijven staat nog steeds centraal in alles wat ik doe.’

Prinses Laurentien: ‘Als je toekomstig analfabetisme wilt voorkomen, moet je al bij jonge kinderen beginnen met het stimuleren van lezen.’
Foto: Bart Versteeg

‘Tegenwoordig houd ik me vooral bezig met “strategische communicatie” van bedrijven en organisaties, zoals het Brusselse kantoor van het Wereld Natuur Fonds. Daarbij draait het vaak om “de visie en boodschap goed overbrengen”, binnen een instelling, maar ook naar buiten toe. Ik word door organisaties gevraagd om als buitenstaander een kritische blik te werpen op hun manier van communiceren. De opdrachten zijn heel verschillend van aard. Soms blijkt bijvoorbeeld dat interne communicatieproblemen niet op het strategische vlak liggen, maar te maken hebben met iets “eenvoudigs” als cultuurgebonden taalgebruik. Neem het internationale taalverkeer via de computer; daarbij gaat vaak het een en ander mis. Een Nederlander schrijft bijvoorbeeld in een berichtje: “I want you to...” Dat klinkt niet vriendelijk, het is te kort door de bocht. Een Fin of een Fransman verwoordt zoiets heel anders. Het moet de Nederlander duidelijk worden dat je met “I would really appreciate if you could...” eerder gedaan krijgt wat je graag wilt.’

‘Een onderdeel van mijn werk is ook dat ik ondernemingen duidelijk maak hoe ze met hun verantwoordelijkheid voor de samenleving kunnen omgaan - bijvoorbeeld op het gebied van verantwoord reclame maken.’

‘Gekronkelde uitdrukkingen’

In wat voor taalwereld leeft u zelf?

‘In het professionele werk is het voor 95% Engels. Soms ook Frans, en relatief weinig Nederlands. Nederlands is natuurlijk mijn moedertaal, maar toen ik 15 was, ging ik naar een Franse middelbare school. De eerste twee maanden begreep ik niets, maar toen kwam het er ineens allemaal uit, alsof ik het onbewust ergens had opgeslagen. Hier in Brussel leven we tweetalig, de omgeving is Frans. Eloise, onze dochter van vier, gaat naar een Franse school, maar thuis spreken we Nederlands. Soms wijst ze me terecht als ik er in een Nederlandse omgeving een Frans woord door-

[p. 64]

heen gooi. Heel grappig om te zien hoe ze die twee talen gescheiden wil houden.’

Wat is uw zwakste kant in taalgebruik?

‘Vorige week had ik het er nog over met de directeur van de Stichting Lezen & Schrijven. Zij zei dat ik soms rare uitdrukkingen in het Nederlands gebruik. Dat blijken dan letterlijke vertalingen uit het Engels. In de eerste versie van mijn speech voor het afgelopen Onze Taal-congres had ik het bijvoorbeeld over “gekronkelde uitdrukkingen”, een regelrechte vertaling van twisted expressions. Ik bedoelde natuurlijk “kromme uitdrukkingen”. Sommige meelezers dachten nota bene dat ik dat bewust had gedaan, omdat het zo'n mooi voorbeeld is van woorden die zichzelf beschrijven. Mijn man lacht soms ook hartelijk om dat soort fouten.’

Ziet u, net als een deel van de leden van Onze Taal, het Engels als een groot gevaar?

‘Zoals ik ook tijdens mijn speech voor het congres zei, zie ik onzorgvuldig taalgebruik in het algemeen als verval. Ik kan me flink ergeren aan slordig taalgebruik - in woordkeus, in spelling. Slordig taalgebruik kan tot slordig denken leiden, heel somber gesteld. Ik vind dat dat vaak doorschemert in brieven die worden geschreven; daar spreekt gebrek aan zorg en aandacht uit. Wij moeten zuiver taalgebruik dus weer als prioriteit gaan beschouwen.’

‘Draaieresje’

Maar het genootschap bestaat uit zeer verschillende taalliefhebbers, van de traditionele puristen aan de ene kant, tot de liberale of anarchistische taalgebruikers aan de andere kant. Waar staat u zelf?

Prinses Laurentien spreekt het Onze Taal-congres toe.
Foto: Bart Versteeg

‘Enerzijds ben ik zeker wel een soort taalpurist omdat ik zuiver taalgebruik belangrijk vind - niet om het zuivere taalgebruik op zichzelf, maar omdat ik zie wat voor problemen er ontstaan als taal wordt veronachtzaamd. Ik ben taalliberaal als ik naar jongerentaal kijk. Ik zie bijvoorbeeld die msn-taal - waar ouderen vaak niets van begrijpen - niet als verval of verloedering. Jongeren bedienen zich van hun eigen code, en doen dat vaak heel creatief. Maar ze moeten wel beseffen dat ze in veel situaties de algemene taal dienen te gebruiken. Het wordt een probleem als jongeren niet meer in staat zijn die verschillen tussen de eigen groepstaal en de algemene taal te onderkennen, of erger nog: die algemene taal niet meer machtig zijn.’

Hoort u weleens iets uit de mond van uw kinderen wat u onacceptabel vindt?

‘Eloise kreeg ineens de gewoonte om soms achter zinnen “joh” te zeggen. Om dat tegen te gaan hebben mijn man en ik daar een soort spelletje van gemaakt. Maar als ze over een paar jaar thuiskomt met de opvolgers van gaaf, cool en vet, dan houd ik dat echt niet tegen.’

In uw toespraak noemde u voorbeelden van kinderbeeldspraak, zoals ‘witte waterdruppels’, waarmee uw dochter sneeuw aanduidt. Legt u daar een lijstje van aan?

‘We proberen het wel een beetje bij te houden. Deze week had ze ook weer zoiets. Ze heeft een speelgoeddoosje waarop een danseresje ronddraait. Dat noemt ze haar “draaieresje”. En ze gebruikt een mooie contaminatie van voorlezen en vertellen: “Mamie, ga je me voortellen?”’

Wat kan het genootschap van u als beschermvrouwe verwachten?

‘Ik laat het graag aan het genootschap over om aan te geven wat het van mij verwacht!’

Het geesteskind van prinses Laurentien: stichting lezen & schrijven

In 2004 nam prinses Laurentien het initiatief tot de oprichting van de Stichting Lezen & Schrijven. Deze organisatie wil de aandacht vestigen op het probleem van analfabetisme en laaggeletterdheid in Nederland en er concreet iets aan doen. Zo begon in september 2004 de SIRE-campagne ‘Wie dit niet kan lezen, is niet gek.’ De stichting fungeerde als klankbord in de ontwikkeling van de campagne. In ons land zijn ongeveer 1,5 miljoen mensen ‘functioneel analfabeet’. Dat wil zeggen dat zij niet goed kunnen meedraaien in de samenleving doordat ze veel moeite hebben met lezen en schrijven. ‘Bij media-aandacht, zoals rond alfabetiseringsdag op 8 september, zien we altijd een sterke stijging van de belangstelling, bijvoorbeeld via de landelijke, door de overheid opgezette bellijn waar mensen informatie kunnen krijgen over alfabetiseringscursussen. Maar het is zeker nog niet genoeg.’

De stichting is actief met allerlei projecten, zoals Taalkr8!, dat op jongeren gericht is. Taalkr8! bestaat uit taalevenementen op vmbo-scholen, die tot doel hebben het belang van lezen en schrijven op een aansprekende manier onder de aandacht te brengen bij scholieren. ‘Het gebeurt voor en door jongeren. Wat we op die scholen doen, zijn bijvoorbeeld rapsessies, gedichten schrijven en een krant maken. Dat spreekt jongeren echt aan. Het belangrijkste is dat jongeren plezier aan taal beleven.’

Meer informatie: www.lezenenschrijven.nl