Onze Taal. Jaargang 74

[p. 352]

Woordenboek van de poëzie
Uraten
Guus Middag

In zijn sportcolumn in het dagblad Trouw stond Rob Schouten ooit eens stil bij de verschillende vormen van menselijke uit- en afscheiding. Daar las je nooit veel over. Aanleiding was de met geheimzinnigheid en gêne omgeven ongesteldheid die tennisster Steffi Graf tijdens een finale op het toernooi van Roland-Garros tot een bezoek aan de kleedkamer had gedwongen. Hoe zat het eigenlijk met ‘de excretie’ bij mannelijke sporters, vroeg Schouten zich af in zijn stuk (geschreven in 1989, in 1998 opgenomen in De eeuwige bankzitter). Daar bestond bij zijn weten ook niet veel secundaire literatuur over, maar in ieder geval nog wel wat beeldmateriaal: ‘foto's van wielrenners die in de berm hun uraten staan te lozen of het al fietsende laten lopen’.

Uraten lozen? De formulering is niet erg gebruikelijk. Er zal wel mee bedoeld zijn: urinestoffen lozen, urineren, wateren. Als de koers het toelaat, zie je wielrenners dat op afspraak weleens en masse doen: op een paar meter afstand van elkaar staan ze langs de kant van de weg, met de fiets schuin nog tussen de benen, van zich af te pissen. Maar waarom zegt Schouten dat zo raar? Het antwoord is: hij vindt het leuk om te citeren. Dan is de volgende vraag: welke Nederlandse dichter wordt hier door Schouten geciteerd? Er zijn twee goede antwoorden mogelijk.

Het eerste is: de dichter Rob Schouten zelf. In een gedicht uit zijn bundel Een onderdaan uit Thule (1985) worden ook uraten geloosd. Niet door wielrenners, maar door een treinreiziger. Hij doet dat niet staand boven een treintoiletpot, maar staand door de open treindeuren: ‘Pareau! Daar gaat iemand uraten lozen / door het ontslotene portier.’ De regels komen uit een lang gedicht dat voor een groot deel bestaat uit treinpoëziecitaten van anderen. Met de uitroep ‘Pareau!’ geeft Schouten voor de goede verstaander aan dat de daaropvolgende regels niet van hemzelf zijn, maar van de dichter Pareau. Dat is dan het tweede goede antwoord op de vraag.

Wielrenners lozen hun uraten.

Treindeuren

N.E.M. Pareau is het pseudoniem van H.J. Scheltema (1906-1981), die in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw als student gedichten schreef, en daarmee in kleine kring bekendheid verwierf. Ze werden verzameld in de bundel XXVIII sonnetten (1941). Het lozen van de uraten is afkomstig uit wat vermoedelijk zijn bekendste gedicht is, in veel bloemlezingen te vinden: het voor zijn doen nogal kluchtige treinreisvers ‘Voorval’. Het verscheen voor het eerst in de Groningsche studentenalmanak 1932.

Het verhaalt van de hoge nood die ene Hugo overviel toen hij in IJmuiden-Oost op de trein was gestapt. Kennelijk was hij door het bierdrinken zo lollig geworden dat hij niet meer op zoek wilde naar het treintoilet, maar regelrecht op de treindeuren afstapte. Die konden vroeger tijdens het rijden van binnenuit geopend worden. En zo stond Hugo daar gewoon door de geopende deur van de rijdende trein te wateren, tot groot vermaak van de medereizigers. Pareau beschrijft het zo:

De trein had nauwelijks een kwartier
't station IJmuiden-Oost verlaten
of Hugo loosde zijn uraten
door het ontslotene portier.

De reizigers die bij hem zaten,
verrast door zulk een passagier
betuigden luidkeels hun plezier
en gingen het geval bepraten.

De spotternij van die daar zaten
beroerde Hugo nu geen zier,
vermits zij allegaar vergaten
den last van 't pas genoten bier.
Hij stak de knoopen in de gaten
en sloot het venster op een kier.

Het vrolijke vers zou voor zich moeten spreken, maar de slotregels zorgen voor verwarring. Heeft Hugo nu door de openstaande deur staan pissen en is hij daarna bij een raampje gaan zitten? Of is hij op een coupùbankje gaan staan en heeft hij vervolgens het venster geopend en hem naar buiten laten hangen, om na gedane zaken de gulp weer dicht te knopen, de knopen weer in de knoopsgaten te steken, het venster op een kier te sluiten en tevreden weer te gaan zitten? Dat zou afgeleid kunnen worden uit de bondige slotregels. Dan hadden de medereizigers er meteen ook een goed zicht op, en dat zal hun plezier zeker hebben vergroot. Pissen door de open deur, of door het open raam - dat is de vraag. Of zat er vroeger misschien een apart te openen venster in de treindeur,

[p. 353]

op kruishoogte, en is met ‘het venster’ in de slotregel dan zo'n portiervenster bedoeld?

Rijmklanken

Ook dat rare woord ‘uraten’ roept vragen op. Het staat wel in Van Dale (uraat, ‘zout van urinezuur’), maar erg gangbaar is het niet. Waarom zou Pareau het gebruiken? Misschien wel vanwege het rijm. De dichter had zich om een of andere reden voorgenomen alle veertien regels van het sonnet op maar twee rijmklanken te laten eindigen, dus elk nieuw woord op -aten was welkom.

Voor een deel kan de keuze voor uraten ook verklaard worden uit een dichterlijke neiging tot afwijking. Pareau had in plaats van ‘loosde zijn uraten’ ook heel goed kunnen schrijven ‘loosde zijn water’, en dan had hij ook al bijna een vol rijm op -aten gehad, maar dan had het niet zo bijzonder geklonken. Vergelijk ook de dichter Pierre Kemp, die in zijn gedicht ‘Renaissance’ liever niet spreekt van een doordringende pislucht, maar van ‘een pulver van urinen’. Dat klinkt heel chic, zeker met dat exclusieve meervoud ‘urinen’ erbij.

Verder zal er ook nog wel iets van schaamte en taboe hebben meegespeeld, zoals altijd wanneer er gesproken moet worden over vormen van uiten afscheiding. Er hoort al gauw gegiechel bij, en de vlucht in een versierende of beeldende omschrijving. Alles beter dan het woord of de handeling te moeten noemen. Dus daarom spreekt de volksmond liever van ‘even de aardappelen afgieten’, ‘even mijn zwager een hand geven’, ‘even naar het vlees kijken’, ‘even de geit verpinnen’, ‘even de bloemen water geven’, ‘even op mijn stoffer leunen’ of ‘even de leiding in handen nemen’.

Ook daarom zal Pareau hebben gekozen voor het wat onbekendere, nettere, meer medicinaal klinkende ‘uraten’, dat intussen wel weer zo veel op urine leek dat iedere lezer snapte wat dronken Hugo hier aan het lozen was. Het is de taal van dokter, ziekenhuis, laboratorium en artsen in opleiding: daar spreekt men gemeenlijk niet van ‘lauwe zeik’ of ‘emmers pis’, maar liever van ‘urine’, ‘diurese’, ‘secretie’ en ‘uraatbezinking’. Het hoort ook wel bij studententaal in het algemeen, dit wat opgedofte spreken, met meer Latijn dan gemiddeld en met een iets ouderwetser en oubolliger woordkeus dan normaal: ‘vermits’, ‘allegaar’, ‘betuigden luidkeels hun plezier’, ‘het ontslotene portier’ en ‘lozen’.

Noteren wij daarom in het Woordenboek van de poëzie: ‘uraten (alleen mv.), mannenpis, aanv. alleen van studenten en zich studentikoos gedragende treinreizigers, omstreeks 1930; later soms ook, omstreeks 1990, van wielrenners’.