Onze Taal. Jaargang 74

[p. 333]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Duitse hoofdletters

? Veel Duitse woorden kregen in het ‘oude’ Groene Boekje (1995) een kleine letter: apfelstrudel, bühne. Zijn Übermensch en U-boot in het nieuwe Groene Boekje ook hun hoofdletter kwijtgeraakt?

! Ja en nee: übermensch heeft in het nieuwe Groene Boekje een kleine letter gekregen, maar U-boot niet. De spellingregels in de Leidraad geven hier geen verklaring voor. Wel wordt er iets over gezegd in de Technische Handleiding, de uitgebreide tekst met de regels die aan de Leidraad ten grondslag liggen: ‘Wel met hoofdletter, want het gaat om eigennamen of afkortingen: (...) Gestapo, Luftwaffe, Stasi, Wehrmacht, U-bahn, U-boot, KZ-syndroom’. Dus als (het eerste deel van) een Duits leenwoord een afkorting is, zoals bij U-boot (Unterseeboot), krijgt het wel een hoofdletter.

U-boot: met of zonder hoofdletter?

Andere Duitse leenwoorden krijgen een kleine letter. Enkele voorbeelden: aha-erlebnis, berliner, edelweiss, hausmacher, rottweiler, stehgeiger, umwelt en zeitgeist. Woorden als anschluss (‘aansluiting, contact’) en wirtschaftswunder (‘economisch wonder’) krijgen een hoofdletter als ze een historische gebeurtenis aanduiden: Anschluss (van Oostenrijk bij nazi-Duitsland), Wirtschaftswunder (in West-Duitsland in de jaren vijftig).

Eigenares/eigenaresse

? De laatste jaren kom ik vaak de aanduiding eigenaresse tegen. Eigenares is naar mijn idee al vrouwelijk genoeg. Is eigenaresse behalve overdadig ook foutief?

! Nee, eigenares en eigenaresse zijn beide juist. Eigenares is gevormd met het achtervoegsel -es, en eigenaresse met het achtervoegsel -esse; het is niet zo dat eigenaresse twee achtervoegsels (eerst -es en dan -se) bevat.

-Es en -esse zijn varianten van elkaar. Volgens het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (EWN, deel 1, 2003) is -esse de oudste vorm (een ontlening uit het Frans). In oude teksten kun je bijvoorbeeld ook kasteleinesse, gijzelaresse en zondaresse aantreffen. Onder invloed van de Franse uitspraak kwam ook de vorm -es op, die later ‘als zelfstandig Nederlands achtervoegsel tot ontwikkeling [is] gekomen’, aldus het EWN.

Er zijn nog enkele woorden waarvan twee vrouwelijke varianten bestaan: denk aan meesteres(se), barones(se) en dienares(se). Hierbij doet de vorm met -esse meestal wat verouderd aan. Eigenares en eigenaresse zijn beide blijven bestaan; eigenaresse is zelfs veel gebruikelijker dan eigenares.

In andere gevallen is slechts één vorm goed; zo is het uitsluitend dichteres en zangeres, niet dichteresse en zangeresse. En vrouwelijke varianten van mannelijke woorden op is kunnen juist alleen op -esse eindigen: bibliothecaresse, secretaresse, jubilaresse.

Organist/orgelist

? Iemand die fluit speelt, is een fluitist; iemand die gitaar speelt, is een gitarist. Waarom wordt iemand die orgel speelt niet ‘orgelist’ genoemd maar ‘organist’?

! Organist, dat al in de dertiende eeuw is aangetroffen, is een leenwoord uit het Frans (organiste). In die tijd gebruikt men voor ‘orgel’ vormen als organe en orgene, dus organist zag er niet heel vreemd uit. Pas later raakte orgel ingeburgerd. De Nederlandse afleiding orgelist heeft toen ook opgang gemaakt, maar heeft de strijd uiteindelijk verloren van organist. De grote Van Dale vermeldt orgelist al enkele decennia als ‘verouderd’ woord. In het Afrikaans is deze vorm wel ingeburgerd, als orrelis.

De bron van het woord orgel is het Latijnse organum, dat als hoofdbetekenis ‘werktuig’ had. Hieruit is later de betekenis ‘muziekinstrument’ ontstaan, en in het bijzonder ‘orgel(pijp)’.

Opsodemieteren

? Waar komt het woord opsodemieteren vandaan?

! Opsodemieteren hoort thuis bij de werkwoorden die met op- beginnen en een verwijdering aanduiden, zoals opdonderen, ophoepelen, opkrassen en oprotten. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) kan het voorvoegsel op- onder meer het begin van een handeling aanduiden: opgaan betekent ‘op weg gaan’, opmarcheren betekent ‘op mars gaan’. Het WNT vervolgt: ‘Bij deze opvatting sluiten zich aan een aantal ww. die beteekenen: weggaan, zich wegpakken, en die vooral gebruikelijk zijn in de gemeenzame taal, als opdonderen, ophoepelen, opkarren, opkrassen, oprukken enz.’

Opsodemieteren is dus ook zo'n woord. Het is gevormd van sodemieteren, een volkstaalwoord dat onder andere ‘vallen’ en ‘zeuren, hinderlijk zijn’ betekent (‘Hij is uit het raam gesodemieterd’, ‘Loop niet te sodemieteren’), maar ook ‘weggaan’ (‘Sodemieter naar je moer’). De oorspronkelijke betekenis is echter ‘sodomie bedrijven’, waarmee meestal homoseks of bestialiteit bedoeld wordt. Sodemieteren is een afleiding van sodemieter of sodomiet, dat in oorsprong ‘inwoner van Sodom’ betekent. De bijbelse stad Sodom stond bekend om zijn ‘verdorven zeden’.

Faciliteren

! Ik kom vaak het woord faciliteren tegen, maar dit staat niet in het Groene Boekje. Is het echt zo ongebruikelijk - of zelfs fout?

! Er is niets mis met het werkwoord faciliteren; u kunt het gerust gebruiken. Waarom het niet in het Groene Boekje staat, is ons niet bekend; het is een tamelijk veelvoorkomend woord.

Faciliteren is zelfs al bijzonder oud. Volgens het WNT bestond het in de zestiende eeuw al, in de betekenis ‘gemakkelijk maken, verlichten, bevorderen’. In de twintigste eeuw leek het te verdwijnen en maakte de variant faciliëren opgang, maar rond de jaren negentig kreeg faciliteren een nieuwe impuls - waarschijnlijk onder invloed van faciliteit en het Engelse facilitate. De meest gebruikte betekenis is tegenwoordig dan ook ‘faciliteiten, technische hulp of voorzieningen beschikbaar stellen’.

Het woord faciliëren, dat alleen ‘vergemakkelijken’ betekent, wordt vooral in de fiscale wereld gebruikt. Overigens staat ook dit woord niet in het Groene Boekje.