Onze Taal. Jaargang 74

[p. 320]

Bij wijze van zeggen
Riemer Reinsma

Dappere Dodo

In een artikel over ‘bazenstress’ - stress die personeelsleden hebben omdat hun baas hun het leven zuur maakt - schreef de Volkskrant in 2003 dat werknemers hun baas beter niet op zijn gedrag kunnen aanspreken, want: ‘Van de dappere dodo's die de strijd dan toch aangingen, is dat bij twintig procent niet goed bevallen.’ Een dappere dodo is dus iemand die zich heldhaftig inzet voor een goed doel. Maar waar komt die aanduiding precies vandaan?

De zegswijze dappere dodo komt van de gelijknamige populaire kinder-tv-serie uit de jaren vijftig en zestig.

In 1955 begon de KRO met de uitzending van de kinderserie Dappere Dodo, waarin de titelheld allerlei avonturen beleefde. Hij was een creatie van marionettenspeler Bert Brugman. De tv-serie, in vierwekelijkse afleveringen van tien minuten, werd zeer populair en verdween pas in 1964 na 75 afleveringen van de buis. De stemmen waren, heel huiselijk, van Brugman en zijn familie, en Brugman zelf zorgde voor de poppen, het scenario en de regie. Vast onderdeel was het lied van Dappere Dodo, dat gezongen werd door het kinderkoor De Karekieten, op tekst van Fred Bredschneyder en muziek van Willy François, de oprichter van de Karekieten. De beginregels klonken zo:

Jongens, meisjes, kijk nu goed Wat die dapp're Dodo doet.

Met de dodo, de uitgestorven vogel, heeft de serie niets te maken. De naam Dodo is afkomstig van eerdergenoemde Fred Bredschneyder, die ook de verhaaltjes van de eerste drie afleveringen van de serie geschreven had. Hij had de naam gevonden in een boek over heiligen, waarin onder anderen ene Sint-Dodo van Asch voorkwam.

Het doel heiligt de middelen

In 1650 schreef de jezuïetenpater Hermann Busenbaum in boek IV van zijn Medulla theologiae moralis (‘Kern van de moraaltheologie’): ‘Cum finis est licitus, etiam media sunt licita’ (‘Wanneer het doel geoorloofd is, zijn ook de middelen toegestaan’). In boek VI komt de zinsnede in iets andere vorm ook voor: ‘Cui licitus est finis, etiam licent media’ (‘Degene wie het doel geoorloofd is, zijn ook de middelen geoorloofd’). Maar in tegenstelling tot wat men meestal denkt, was dit niet bedoeld als een cynische gedragsregel. Want in de context van het eerste citaat sloot de schrijver uitdrukkelijk alle verwerpelijke middelen uit, en in de context van het tweede adviseerde de schrijver alleen toelaatbare middelen te gebruiken.

De uitspraak het doel heiligt de middelen wordt vaak aan Machiavelli toegeschreven. Ten onrechte, hoewel de door het spreekwoord vertolkte gedachte - in een heel andere vorm - ook al bij Machiavelli te vinden is. Deze auteur schreef in zijn Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio (gedrukt in 1531) dat een stichter van een staat dient te streven naar de alleenheerschappij; niemand zal een wijze man berispen om een ongewone daad, wanneer die als doel heeft een rijk op orde te brengen of een republiek te stichten. En Machiavelli vervolgt: ‘Conviene bene, che, accusandolo il fatto, lo effetto lo scusi’ (‘Ook al klaagt de daad hem aan, het welslagen moet hem verontschuldigen’).

Condition humaine

La condition humaine was de titel van een in 1933 verschenen roman van de Franse schrijver André Malraux. Het boek is deels een sleutelroman. Het speelt in China en gaat over de opstand en nederlaag van de communisten; de overwinnende partij was de Kwo-min-tang van Tsjang K'ai-sjek. De roman gold als een meesterwerk, kreeg de Prix Goncourt en werd in het Nederlands vertaald door Edgar du Perron, aan wie het boek was opgedragen. De Nederlandse titel was Het menschelijk tekort.

Met de uitdrukking condition humaine, die ook in het Nederlands gangbaar geworden is, wordt bedoeld: ‘de toestand waarin de mens verkeert, met alle mooie en minder mooie aspecten die eraan verbonden zijn’.

Toen Du Perron het Franse boek in het tijdschrift Forum recenseerde, deed hij dat onder de titel ‘De menselike staat bij kookpunt’. Menselijke staat lijkt een goede vertaling van condition humaine, maar het is nooit een gelijkwaardig equivalent geworden. De titel Het menschelijk tekort heeft wel de status van uitdrukking gekregen, maar de betekenis dekt die van condition humaine geenszins; ze is te omschrijven als ‘de tekortkomingen die de mens nu eenmaal heeft’.