Onze Taal. Jaargang 74

[p. 211]

Bij wijze van zeggen
Riemer Reinsma

De haren rijzen mij te berge

Als de haren je te berge rijzen, houdt dat in dat je hevig schrikt of een diepe angst of afschuw voelt. Te berge betekende oorspronkelijk ‘de berg op’, maar in deze uitdrukking is het een metafoor geworden voor ‘omhoog, naar boven’. Dat iemands haar bij schrik overeind gaat staan - of dat hij althans het gevóél heeft dat dat gebeurt - is al heel lang bekend. Zo staat in de Statenvertaling (Job 4:15): ‘Toen ging voorbij mijn aangezicht een geest; hij deed het haar mijns vleses te berge rijzen.’ Blijkbaar was het bij Job de beharing van het hele lichaam die overeind ging staan (of leek te staan), maar in latere bronnen gaat het toch vooral om het hoofdhaar: ‘en de haren rezen mij te berge’, staat er in de Nieuwe Bijbelvertaling.

Zelfs borstelige haren konden te berge rijzen, als we P.C. Hooft mogen geloven:

Te bergh uw borstligh' haren rezen
Door 't gruwen voor u zelf.

Evolutiebiologen zien in dat rechtopstaande haar een overblijfsel uit de tijd dat onze verre voorouders nog een vacht hadden. Bij angst of schrik kwamen de haren van de pels automatisch overeind, zodat het dier groter leek en meer indruk maakte op de belager.

A capella

De uitdrukking a cap(p)ella geeft aan dat een koor (of een solist) zonder instrumentale begeleiding zingt. Oorspronkelijk werd ermee bedoeld: in de stijl van de (kerk)kapel, van de kerkmuziek, dus onbegeleid. Maar musicologen plaatsen hier een nuancerende kanttekening bij: het kwam in de begintijd van de a-capellazang wel voor dat een koor begeleid werd door een kerkorgel dat de menselijke stemmen ‘doubleerde’. De correcte omschrijving van de uitdrukking moet dus eigenlijk luiden: ‘zonder onafhankelijke instrumentale begeleiding’.

De Nederlandse naslagwerken zijn het er niet over eens of je de uitdrukking met één of met twee p's moet spellen. Het lijkt een strijd tussen woordenboeken en encyclopedieën. De woordenboeken (en het Groene Boekje) gebruiken één p, de Grote Winkler Prins heeft er twee. Om te beoordelen wie nu gelijk heeft, moeten we naar de geschiedenis kijken. De a-capellazang is ontstaan in Italiaanse kerken, en dat lijkt te pleiten voor een dubbele p: zo schrijven de Italianen het immers. Maar... de gezangen die men zong, waren in het Latijn, en dat pleit voor een enkele p (zoals gebruikelijk in het Latijn). Het is overigens wel te begrijpen dat de Italiaanse spelling zich tot op zekere hoogte heeft weten te handhaven, aangezien de meeste andere muziektermen óók Italiaans zijn: forte, accelerando, adagio, enzovoort.

Een spelwijze die wél volmondig afkeuring verdient is à capella. Dat accent is misplaatst, want het suggereert een Franse herkomst, en die is uitgesloten.

Gevallen engel

Mensen die aanvankelijk enig aanzien hadden maar door hun handelen uit de gratie zijn geraakt, worden ook wel ‘gevallen engelen’ genoemd. De oorsprong van de uitdrukking moeten we natuurlijk in de bijbel zoeken. Hoewel: in de canonieke (d.w.z. door de kerken erkende) bijbelboeken wordt niet expliciet iets meegedeeld over gevallen engelen. Hoogstens over één gevallen engel: Lucifer. In Lucas 10:18 zegt Christus tegen de zeventig discipelen, die overal in de wereld zijn boodschap zullen gaan verkondigen: ‘Ik heb Satan als een lichtflits uit de hemel zien vallen!’ Deze tekst is door uitleggers in verband gebracht met Jesaja 14:12: ‘O morgenster, zoon van de dageraad, / hoe diep ben je uit de hemel gevallen.’ Als je die teksten tezamen interpreteert, is de gevallen Satan identiek met de ‘morgenster’, Venus, die vroeger ook Lucifer (‘lichtbrenger’) genoemd werd.

De gevallen engel Lucifer volgens Gustave Doré (1832-1883).

Volgens het apocriefe (niet door de kerken erkende) boek Henoch zou Satan in oorsprong inderdaad een engel als alle andere zijn geweest, die in Gods nabijheid verkeerde. Op een zeker moment zou hij echter hoogmoedig geworden zijn en door God uit de hemel zijn gestoten.

We kennen Satan als dé duivel, maar in de Middeleeuwen meenden sommige theologen dat er nog zes andere waren. Elk van de zeven hoofdduivels zou correleren met een van de zeven hoofdzonden. Zo zou de duivel Asmodeüs, genoemd in het boek Tobit (dat niet tot de protestantse, maar wel tot de rooms-katholieke bijbelcanon behoort), vooral vrouwen belagen.

Kun je gevallen engelen ergens aan herkennen? De Winkler Prins van de kunst (1958) is op dit punt heel duidelijk: ‘Gevallen engelen hebben vaak vleermuisvleugels.’ Handig om te weten.