Onze Taal. Jaargang 74

[p. 206]

Woordenboek van de poëzie
Wispeltuur
Guus Middag

De Romeinse dichter Catullus wist, lang geleden, in de eerste eeuw voor Christus, al waar het in de liefde op neerkwam: ‘odi et amo’ - ‘ik haat haar en ik bemin haar’. En verder kon hij er kort over zijn. Dit is de volledige tekst, in de vertaling van Jan Emmens: ‘Ik haat en bemin haar. Waarom, zul je vragen? Weet ik het. / Ik voel het gebeuren en ga er kapot aan.’ Valt er nog meer over te zeggen? Het kan wel, maar het komt meestal op hetzelfde neer. ‘Nu eens elkaar beminnen en dan weer verachten / en nu eens breken met elkaar en dan weer smachten’, zo begint vele eeuwen later de Franse dichter Pierre de Ronsard (1524-1585) een sonnet. En hij vindt het niet erg om er nog wat voorbeelden van hetzelfde aan toe te voegen: ‘Nu eens de Liefde smalen en dan hoog weer achten, / nu eens elkaar ontvlieden, dan elkaar toejachten’.

De Franse dichter Pierre de Ronsard (1524-1585): ‘Want Liefdes wispeltuur toont ons juist Liefdes staat’ (vertaling Ernst van Altena).

De vertaling is van Ernst van Altena. Hij lijkt onder de indruk te zijn geweest van zo veel variaties op één beperkt thema, en hij heeft zich er als vertaler door uitgedaagd gevoeld. Ronsard gaat nog even door met het opsommen van de aardige en de minder aardige kanten van de liefde: acht regels in totaal, twee rijmklanken. Van Altena probeert het in zijn vertaling met één rijmklank: acht regels eindigend op -achten. Het al geciteerde ‘toejachten’ is een geval van rijmdwang, maar verder lukt het hem zonder zich in al te veel bochten te wringen: ‘Nu eens je tonen, dan weer in een schuilhoek wachten, / nu 't juk afwerpen, dan weer je ermee bevrachten, / nu eens het trouwwoord breken, dan het weer verpachten, / bewijst dat Liefde altijd heerst in de gedachten.’

Wisselvalligheid

Zo gaat het dus in de liefde. Hard tegen hard en dan weer zacht tegen zacht, steeds opnieuw. Catullus werd er gek van, maar Ronsard legt zich erbij neer en lijkt er zelfs wel lichtjes door geamuseerd te zijn. Misschien hoort die wisselvalligheid er juist bij en is zij juist een teken van liefde. Dat concludeert Ronsard, na de traditionele wending tussen de achtste en de negende regel van het sonnet: ‘L'inconstance amoureuse est marque d'amitié.’ Woord voor woord, in lelijk Nederfrans: de inconstantheid in de liefde is het kenmerk van vriendschap. Ernst van Altena vertaalt: ‘Want Liefdes wispeltuur toont ons juist Liefdes staat.’

In de daaropvolgende regels loopt Ronsard deze gedachtegang nog eens na. Is dus het tegelijk naast elkaar voorkomen van tegenstrijdige dingen als beminnen en haten juist het bewijs van liefde? De dichter kan het haast niet geloven, maar lijkt er wel blij mee. Als dat zo is, dan moeten zij wel heel veel van elkaar houden, ‘want tussen ons is 't altijd oorlog dan wel vrede.’

Mijn oog bleef haken aan het woord ‘wispeltuur’, in de negende regel. Bestond dat wel in het Nederlands? Van Dale kent het woord niet. Andere woordenboeken ook niet, althans niet op deze manier gebruikt. En waar komt het vandaan? Van wispelturig vermoedelijk, maar waar komt wispelturig dan weer vandaan? De etymologen zien er, zoals altijd met enige slagen om de arm, een oud werkwoord wispelen in, dat zoiets betekent als ‘heen en weer draaien, wankelen, waggelen, onzeker zijn’. De uitgang -turig (of -durig, zoals in ongedurig) zou dan een aanduiding van de soort, of van de aard zijn. Wispel-turig: heen en weer van aard zijnde, wankel-aardig, waggel-moedig, wissel-vallig.

Eén notuul

Wispeltuur kwam en komt wel voor als een nevenvorm van wispelturig. Bredero, in zijn Spaanschen Brabander: ‘de saacken vande werelt / die gaan wat wispeltuur’. En het komt ook wel voor als een zelfstandig naamwoord met de betekenis ‘een wispelturig iemand’: ‘Als rasecht wispeltuur heb ik nogal snel ergens genoeg van’ (ene Marieke, op haar website, juli 2004). Maar hier, in de vertaling van Van Altena, was het anders gebruikt: als een abstracte eigenschap (het wispelturig zijn) die tot een telbaar zelfstandig naamwoord (de wispeltuur) verzelfstandigd was. Het enkelvoud was voor mijn gevoel ook vreemd - vermoedelijk omdat wispelturigheid van zichzelf (nu eens dit, nu eens dat, heen en weer, draaien en wankelen) zo'n meervoudig begrip is. ‘Eén wispeltuur’ klonk even vreemd als ‘één middeleeuw’, ‘één aanstalt’, ‘één mazel’ en ‘één notuul’.

Zoals het er stond, leek het haast wel alsof de Liefde, met een hoofdletter, een persoon was en zijn of haar wispeltuur een lichaamsdeel. Zoiets als een kwispelstaart. Op grond van de woordvorm en klank zou de wispeltuur ook wel een gebruiksvoorwerp kunnen zijn: zoiets als een kwispedoor, een lispeltuut of een wappervlag. Het leek ook wel wat op een Bommel-woord van eigen vinding. Naast ‘Heer Bommel en de liefdadiger’ en ‘Tom Poes en de pijpleider’ kunnen we ons een verhaal van Toonder voorstellen waarin het doorgaans zo rustige Rommeldam plotsklaps wordt opgeschrikt door de komst van de Wispeltuur (een Cupido-wezen met wispelturen in plaats van vleugels).

[p. 207]

Vanzelfsprekende toon

Ik heb de wispeltuur nergens elders aangetroffen, behalve in een vertaling van dezelfde vertaler, van een ander gedicht van dezelfde Pierre de Ronsard, op dezelfde vanzelfsprekende toon, alsof het een al jaren bestaand Nederlands woord is. Het is een lang, licht en erotisch getint gedicht, waarin de ouder wordende dichter aan een vriend beschrijft hoe zijn ideale geliefde eruitziet. Ze moet vooral jong zijn, Lolita-leeftijd liefst, maar wel al met alles erop en eraan. De oudere Ronsard kan zich voorstellen dat zij weleens een foutje maakt, door bijvoorbeeld op zoek te gaan naar een minnaar die iets jonger is dan hij, maar dat wil hij haar op voorhand wel vergeven: ‘En ach, als zij zeer dwaas haar schaats eens scheef rijdt, / dan is 't de wispeltuur der leeftijd.’ Ook hier staat het vreemde woord ‘wispeltuur’ midden in de regel, dus ook hier was er voor de vertaler geen rijmdwang in het spel. Ook hier geeft de Franse tekst geen aanleiding tot de noodsprong van een neologisme: Van Altena heeft zelf verschillende elementen uit de tekst van Ronsard (‘inconstant’, ‘onstandvastig’, ‘ontrouw’, ‘lichtzinnig’, ‘vrolijk’, ‘passend bij haar leeftijd’) samengevoegd tot de uitdrukking met de scheve schaats en de daaropvolgende ‘wispeltuur der leeftijd’.

De betekenis van het merkwaardige woord ‘wispeltuur’ is in beide gevallen wel duidelijk. Het is het Nederlandse equivalent van het Franse inconstance. Noteren wij daarom met hetzelfde vertalersgemak in het Woordenboek van de poëzie: ‘wispeltuur, inconstantie; zie ook wisselval en ongeduur.’