Onze Taal. Jaargang 74

[p. 204]

‘Voor wat joe loop wee?’
Nederlandse creooltalen en etnische variëteiten
Nicoline van der Sijs

Behalve etnische variëteiten van het Nederlands (zoals het Marokkaans-Nederlands) bestaan er ook Nederlandse ‘creooltalen’: ooit in Azië en Zuid-Amerika ontstaan uit een mengeling van de plaatselijke taal en het Nederlands. Bestaan er overeenkomsten tussen deze creooltalen en de etnische variëteiten van het Nederlands?

Het Curaçaos-Nederlands, het Indisch-Nederlands, het Jiddisch-Nederlands, het Marokkaans-Nederlands, het Surinaams-Nederlands, het Turks-Nederlands en het Afrikaans: het zijn allemaal zogenoemde etnische variëteiten van het Nederlands. Dit zijn variëteiten die ontstonden doordat een groep mensen met een andere moeder- of thuistaal Nederlands spreekt; hun Nederlands wijkt door het contact met die moedertaal af van het Standaardnederlands of het ABN. In het aprilnummer van Onze Taal besteedde ik er aandacht aan. Er bleken overeenkomsten te zijn tussen die verschillende etnische variëteiten. Er is zelfs sprake van algemeen etnische kenmerken, met name op het gebied van de grammatica. Zo bestaat er de neiging om geen verschil te maken tussen de- en het-woorden, en dus slechts één woordgeslacht te onderscheiden: ‘de hondje’, ‘de boek’.

Mengtalen

Andere taalvariëteiten waarin het Nederlands een rol speelt, zijn de zogenoemde Nederlandse creooltalen. Ze ontstonden in de zeventiende of aan het begin van de achttiende eeuw in Azië en Zuid-Amerika als omgangstalen bij het contact tussen de plaatselijke bevolking, aangevoerde slaven en Nederlanders. Die omgangstalen werden de moedertaal van volgende generaties sprekers, en ontwikkelden zich tot aparte talen. De Nederlandse creooltalen zijn mengtalen: ze hebben een eigen, vereenvoudigde grammaticale structuur, terwijl hun woordenschat grotendeels gebaseerd is op het Nederlands.

Zo'n creooltaal is het Berbice-Nederlands, dat voorkomt in Guyana (Zuid-Amerika) - al is het misschien beter om te zeggen dat het daar voorkwám, want er zijn nu nog hoogstens drie stokoude mensen die de taal spreken. De bloeiperiode van het Berbice-Nederlands lag tussen 1730 en 1830. Een zinnetje in deze taal is ‘O glof bi di tau kán bitjo’, wat betekent: ‘hij geloofde dat de slang hem kon bijten.’ Bijna elk woord is Nederlands: glof is het Nederlandse geloven, di is de, tau is touw (overdrachtelijk gebruikt voor ‘slang’), kán komt van kunnen en bitjo gaat terug op bijten.

Voorzover bekend zijn er in Zuid-Amerika drie Nederlandse creooltalen ontstaan. Naast het Berbice-Nederlands is dat het er nauw aan verwante Skepi-Nederlands, dat in de zeventiende en achttiende eeuw in de landstreek Essequibo (Iskepe) gesproken werd (nu een deel van Guyana), en waarover vrijwel niets bekend is, en verder is er het Negerhollands, dat vanaf omstreeks 1700 gesproken werd op de Maagdeneilanden (tegenwoordig US Virgin Islands geheten). Een Negerhollandse zin is bijvoorbeeld ‘As Pussie ka slaep, Rotto le kurrie na Vluer’ (‘als de poes slaapt, lopen de ratten over de vloer’).

Uit Indonesië zijn het Petjoh en Javindo bekend. Het Petjoh heeft Maleis als grammaticale basis, het Javindo Javaans.

Overeenkomsten

Zowel etnische variëteiten als Nederlandse creooltalen zijn ontstaan door het contact tussen het Nederlands en een vreemde taal. Zijn er afgezien van deze gemeenschappelijke ontstaansgeschiedenis ook taalkundige overeenkomsten - en verschillen? En wat is eigenlijk de positie van het Afrikaans? Het Afrikaans is immers uitgegroeid tot een aparte taal met een eigen ontwikkeling, los van het Nederlands, precies zoals dat het geval is met de creooltalen.

In 1982 heeft de wetenschapper Thomas Markey een overzicht samengesteld van elf taalkundige kenmerken die typerend zijn voor creooltalen; door latere onderzoekers is dit overzicht nog aangevuld. Ik ben nagegaan welke kenmerken voorkomen in etnische variëteiten van het Nederlands en hoe het zit met het Afrikaans, dat ik hieronder apart, als zelfstandige taal bekijk. Wat bleek?

Twee kenmerken van creooltalen komen zowel voor in etnische variëteiten als in het Afrikaans, namelijk dat zelfstandige naamwoorden geen grammaticaal geslacht kennen en dat bijvoeglijke naamwoorden niet worden verbogen. Het Negerhollands en het Berbice-Nederlands (van die twee creooltalen is het meest bekend) hebben net als het Afrikaans slechts

[p. 205]

één bepaald lidwoord, namelijk die of di. Voorts zei men in het Negerhollands bijvoorbeeld ‘die heilig geest’, dus het Nederlandse verschil tussen een groot huis en een grote tafel komt niet voor. In het stuk in het aprilnummer bleek dat in alle etnische variëteiten van het Nederlands een voorkeur bestaat voor één lidwoord, de of die, en voor één vorm van het bijvoeglijk naamwoord: ‘een/de mooie boek’.

Kleine woordjes

Een derde kenmerk van creooltalen komt in gewijzigde vorm voor in het Afrikaans en niet in etnische variëteiten. Het betreft de manier waarop de verschillende werkwoordstijden worden gevormd. Creooltalen drukken de verleden tijd, de toekomende tijd en de duur van de handeling uit door allerlei kleine woordjes, ook wel ‘partikels’ genoemd. Zo kent het Negerhollands naast de tegenwoordige tijd mi jit ‘ik eet’ onder andere de vormen mi a jit (‘ik at’), mi sa jit (‘ik zal eten’) en mi lo jit (‘ik ben aan het eten’), met de partikels a, sa en lo. In het Afrikaans wordt de duur van de handeling niet weergegeven door één vast partikel; men kan bijvoorbeeld zeggen ‘Hy is aan die skrywe’ (‘hij is bezig met schrijven’) of ‘Ons was besig om te skrywe’ (‘we waren aan het schrijven’). Etnische variëteiten maken geen gebruik van partikels om werkwoordstijden mee uit te drukken.

De vorming van de vergrotende trap van bijvoeglijke naamwoorden is het vierde kenmerk van creooltalen. Het komt ook voor in etnische variëteiten en - in gewijzigde vorm - in het Afrikaans. Deze vergrotende trap is in alle variëteiten gebaseerd op het Nederlands, zie het Afrikaanse beter en kleiner en het Negerhollandse beter en meer klein. Uit het laatste voorbeeld blijkt dat creooltalen wel creatief zijn omgesprongen met de Nederlandse vorming. De Nederlandse creooltalen en de etnische variëteiten hebben ook het voegwoord van vergelijking uit het Nederlands overgenomen; zo zegt men in het Berbice-Nederlands ‘mere dan eke’ (‘meer dan ik’). Het Afrikaans gebruikt daarentegen eigen voegwoorden, namelijk as wat of as waar: ‘Dit kom meer voor as wat 'n mens dink’ (‘dit komt vaker voor dan men denkt’) of ‘minder laat toekom as waar hy reg op het’ (‘iemand tekortdoen’).

‘Mijn sus, hij so pienter’

Tot slot zijn er drie punten waarop er een zekere overeenkomst is tussen creooltalen en etnische variëteiten, maar waarop het Afrikaans een eigen ontwikkeling heeft doorgemaakt. De woordvolgorde in creooltalen is steeds onderwerp - werkwoord - lijdend voorwerp, ook in de vraagzinnen en bijzinnen, zie het Negerhollandse ‘Voor wat joe loop wee?’ (‘waarom ga je weg?’). Ook in de etnische variëteiten wordt in vraagzinnen en bijzinnen dikwijls vastgehouden aan de woordvolgorde van de hoofdzin. Het Afrikaans daarentegen hanteert dezelfde woordvolgorde als het Nederlands, zie ‘Gaan julle iets daaraan doen?’

Het persoonlijk voornaamwoord voor de derde persoon kent in creooltalen geen geslachtsverschil. Zo zei men in het Negerhollands ‘(h)em’ voor zowel ‘hij, hem’ als ‘zij, haar’. Het Afrikaans kent wel geslachtsverschil: hy/hom tegenover sy/haar. In het Curaçaos-, Indisch- en Surinaams-Nederlands wordt incidenteel met mannelijke voornaamwoorden naar vrouwen verwezen en andersom. Zie het Indisch-Nederlandse ‘Mijn sus, hij so pienter, want sijn rappor so mooi.’

Creooltalen kennen - tot besluit - geen passieve vormen, zoals blijkt uit de Negerhollandse vertaling van Matteüs 8:12: ‘Die kinders van die rik, sellie sal gooy sender na die byttenste dysternis’ (‘en de kinderen des Koninkrijks zullen uitgeworpen worden in de buitenste duisternis’, letterlijk: ‘de kinderen van het rijk, zij zullen ze gooien naar de buitenste duisternis’). In het Afrikaans bestaat net als in het Nederlands de lijdende vorm worden: ‘Die brief word deur Piet geskryf.’ Daarentegen gebruiken sommige etnische variëteiten in incidentele gevallen evenmin een speciale vorm voor passieve zinnen, zie het Surinaams-Nederlandse ‘Ik ga operatie doen’ voor ‘ik zal geopereerd worden’, en het Curaçaos-Nederlandse ‘Ik heb gisteren een kies getrokken’ voor ‘ik heb een kies laten trekken’, ‘er is bij mij een kies getrokken’.

Gladgestreken

Het Afrikaans heeft, zo blijkt, vier kenmerken gemeenschappelijk met creooltalen, en etnische variëteiten drie à zes - de ene variëteit kent wat meer overeenkomsten dan de andere. Er is echter wel een essentieel verschil: terwijl de kenmerken in creooltalen en het Afrikaans vaste regels zijn, komen ze in etnische variëteiten variabel voor; hoewel er in etnische variëteiten bijvoorbeeld een duidelijke voorkeur bestaat voor één lidwoord, kan dit lidwoord zowel de als die zijn, en bovendien blijven er gevallen waarin men het lidwoord 't gebruikt. Het Afrikaans gaat soms ook een geheel eigen weg, het neemt een tussenpositie in.

Het Petjoh is een creooltaal: een mengtaal die zich ontwikkelde tot aparte taal. In 1994 verscheen er een woordenlijst Petjoh-Nederlands.

De regel lijkt als volgt te zijn: Nederlandse creooltalen hebben een eigen, vereenvoudigde grammatica, waarin slechts in geringe mate Nederlandse invloed te vinden is, terwijl de etnische variëteiten gebruikmaken van de Nederlandse grammatica, maar de onregelmatigheden hierin gladstrijken: ze systematiseren en simplificeren de bestaande regels. Uitzonderingen in de grammatica van het Nederlands, die in de loop van de tijd zijn ontstaan en van generatie op generatie door Nederlanders zijn doorgegeven, worden in het etnisch Nederlands weggewerkt, zodat de grammaticale regels veel logischer worden. Zo maakt men in etnische variëteiten een nieuw vormonderscheid tussen een bijvoeglijk naamwoord (te herkennen aan de uitgang -e: ‘een mooie schilderij’) en een bijwoord en naamwoordelijk deel van het gezegde (zonder uitgang: ‘Dat is mooi’, ‘Mooi niet!’).

Het verschil tussen de creooltalen en de etnische variëteiten is te verklaren uit het feit dat creooltalen geen, en etnische variëteiten wél contact hebben gehouden met het Nederlands. Dat het Afrikaans een tussenpositie inneemt, ligt dan voor de hand: het Afrikaans heeft namelijk aanvankelijk een zeer losse band onderhouden met het Nederlands, een band die in de negentiende en twintigste eeuw weer is aangehaald.