Onze Taal. Jaargang 74

[p. 172]

Geschiedenis op straat
Peperstraat
Riemer Reinsma

Het komt niet vaak voor dat de betekenis van een straatnaam wisselt naar gelang van de plaats waar hij voorkomt. Een mooi voorbeeld van een straat waarbij dat wél het geval is, is de Peperstraat. Er zijn niet minder dan 61 Peperstraten in Nederland en ze komen in alle provincies voor, al is de ‘dichtheid’ zeer verschillend.

Zo heeft Zaandam een Peperstraat. Volgens F. Mars (in zijn Zaandams straatnamen verklaard, 1960) gaat het hier om een verbastering van Pijperstraat. Immers, zo schrijft de auteur: ‘In andere steden gaat de woordafleiding in deze richting en dan zou het een straat met veel vrolijk vertier zijn geweest.’ Maar het is volstrekt onduidelijk welke steden Mars bedoelt. Zeker, er zijn in Nederland elf plaatsen met een Pijperstraat, maar in geen daarvan bestaat er een aantoonbaar verband met... ja, met wat eigenlijk? Met pijpen ‘op een fluit spelen’ of met...? Inderdaad, dat andere. De schrijver meldt namelijk dat de Zaanse Peperstraat in de zeventiende eeuw Rosemarijnsteeg heette, en die laatste naam ‘houdt in veel plaatsen ook verband met de betekenis van “oord des vermaaks” en wel in zeer lichte zin’ - vermoedelijk bedoelt de schrijver hier erotische genoegens. Maar ook dit tweede argument overtuigt niet: het is nooit bewezen dat de naam Rozemarijnstraat, waar dan ook in Nederland, op de aanwezigheid van prostituees duidde, zoals we in mei 2003 in deze rubriek al zagen. In werkelijkheid zal de Zaanse straat zijn genoemd naar de specerij. Niet voor niets heeft de grootste grutter des lands hier (nog) zijn hoofdzetel.

Mattenbies heet ook wel ‘peper’.
Foto: Paul Busselen

Geneeskrachtig kruid

Zekerheid hebben we wél over enkele andere Peperstraten in Noord-Holland. J.A. Wiersma schrijft in De naam van onze straat (1987) dat de Amsterdamse Peperstraat - niet ver van de Foeliestraat, ook een oude naam - is genoemd ‘naar de Peperwerf, die op de plaats van de huidige Peperstraat lag en behoorde bij de pakhuizen van de Oost-Indische Compagnie; daar lagen onder meer de aangevoerde specerijen opgeslagen’. En in Enkhuizen had de Peperstraat zijn naam te danken aan het feit dat er ooit een specerijenwinkel stond. In het boek Historie van den oorspronck (...) der (...) koopstadt Enchuysen (1660) staat bij het jaartal 1553 vermeld: ‘De Peperstraet (...) kreegh dien naem, om dat daer een huijs in was, daer Neeringh in gedaen en de Peper verkocht worde.’

Minder duidelijk is de herkomst van de Peperstraat in Den Bosch. J.A.M. Roelands schrijft in zijn boek Straat in, straat uit. Een wandeling door de oude binnenstad van 's-Hertogenbosch (1984) dat de straat naar een perceel grond is genoemd dat vroeger De Pepers heette; dat was al voordat de Sint-Janskathedraal gebouwd werd. De bevolking, aldus Roelands, noemde dat stuk grond ook Peperwei of Peperkamp, en deze veldnamen zouden op hun beurt zijn genoemd naar het ‘pepercruut’, een - volgens Roelands - geneeskrachtig kruid dat hier veel voorkwam.

Interessanter is wat Roelands daarná schrijft: ‘Nog in de vorige eeuw groeide er buiten de stad, op de vestingsingels en langs de Dieze, het z.g. hydro-piper wat waterpeper betekent. Misschien groeit het er nu nog wel.’ In dat geval zouden we moeten aannemen dat peper een verkorting zou zijn geweest van waterpeper, dat overigens als straatnaam verder niet voorkomt - behalve dan in nieuwbouwwijken.

Ultieme opheldering

Een gooi naar de ultieme opheldering deed een zekere Carmelita, in het blad Buiten (6 december 1914). Zij (of hij) meldde dat bepaalde belastingen (‘cijnzen’) op percelen grond moesten worden betaald in de vorm van peper; peper was vroeger duur en diende soms als betaalmiddel. Dit verhaal over de cijnzen is op zichzelf juist; het wordt gedocumenteerd in het proefschrift van W. Bezemer, Bijdrage tot de kennis van het oude Cijns- en Grondrenterecht in Brabant (1889). Maar of dat nu bewíjst dat er een verband bestaat met de naam Peperstraat? Oké, blijkbaar was het in die tijd niets bijzonders als je bepaalde dingen met peper betaalde, maar dat is toch geen reden om er een veld of een straat naar te vernoemen?

Een betere verklaring biedt waarschijnlijk J.C.A.M. Bervaes (Tussen de Voorn en Loevestein: contactblad van de Historische Kring

[p. 173]

‘Bommelerwaard’, jaargang 1994). Hij legt een verband met een woord peper dat niets met de specerij te maken heeft, maar - en dan zijn we deels weer terug bij de eerste, Zaanse verklaring - wel met het werkwoord pijpen of pepen ‘fluiten’. Peper was namelijk de ‘volksnaam’ voor de plant ‘mattenbies’, waarvan je niet alleen stoelen kunt matten, maar die ook geluid geeft als je erop blaast. De mattenbies groeit in vochtige gebieden. Dat zou dan ook verklaren dat de Peperstraten alleen in vochtige streken voorkomen, zoals Bervaes constateerde. In de droge zandgebieden van Brabant, Limburg, Gelderland, Overijssel en Drenthe, waar de mattenbies niet wil groeien, komt de naam Peperstraat niet voor.

Glad ijs

Is het denkbaar dat een of meer van die Peperstraten afgeleid zijn van een famílienaam Peper? G.H. Kurtz en J.J. Temminck (De straat waarin wij wonen. Alle Haarlemse straatnamen verklaard, 1999) denken dat dit in elk geval wél geldt voor de Haarlemse Peperstraat. En ook Bervaes denkt dat sommige Peperstraten genoemd zijn naar inwoners die zo heetten. Allemaal heel goed denkbaar, maar Bervaes komt op glad ijs wanneer hij beweert dat de achternaam Peper in oorsprong de beroepsnaam was voor degene die de mattenbies bewerkte en tot matten vlocht. Het probleem is namelijk dat peper in deze betekenis nooit door het Woordenboek der Nederlandsche Taal is gesignaleerd; peper ontbreekt ook in het ‘beroepsnamenboek’: www.oudeberoepsnamen.nl. Laten we het er dus maar op houden dat families met de naam Peper gewoon naar de plant zelf heetten.