Onze Taal. Jaargang 74

[p. 166]

De taal van de dichter

Poëzie is een heel bijzondere vorm van taalgebruik. De tekstregels zijn korter dan normaal, en de woorden staan soms in een rare volgorde. Maar dat is niet alles. Dichters leggen ook ongewone betekenisverbanden tussen woorden, en ze besteden veel aandacht aan de klank. De volgende twee artikelen presenteren opmerkelijk onderzoek naar deze twee kanten van de dichterlijke taal.

Dichters in het lab
Verwerkt het dichtersbrein de woorden anders?
R. Harald Baayen, Robert Schreuder en Kerstin Mauth - Radboud Universiteit Nijmegen en Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek

Zijn dichters anders dan gewone mensen? Zien ze meer in alledaagse woorden? Een aantal hedendaagse dichters toog naar Nijmegen om zich aan een onderzoek te onderwerpen.

In een gewone, informerende tekst is eenduidigheid van groot belang, maar in poëzie ligt dat anders. Dichters profiteren juist graag van de meerdere betekenissen die woorden soms hebben. Wie duidelijk wil maken dat hij zijn zoon op het ijs tilt, zal waarschijnlijk niet zo gauw zeggen dat hij hem ‘op sterk water zet’, zoals Victor Vroomkoning deed in zijn gedicht ‘Proef’, uit 1987.

Dichters gebruiken de taal dus anders dan nietdichters. Laat die dichterlijke omgang met woorden ook zijn sporen na in het brein van de dichter? Kunnen dichters zich meer voorstellen bij allerlei dagelijkse woorden? Leggen ze andere verbanden? Zijn ze in dit opzicht anders dan gewone mensen? Drie experimenten, uitgevoerd in samenwerking met Pim Franssen en Liesbeth Eugelink van theater Lux in Nijmegen, brachten enkele opmerkelijke verschillen tussen dichters en niet-dichters aan het licht.

Branding van vuur?

In het gedicht ‘De soldaat en de zee’ van Martinus Nijhoff (1894-1953) is sprake van ‘brandend getij’. Hoe kwam Nijhoff op die ongebruikelijke combinatie? Moest hij bij dat ‘getij’ denken aan de branding, de bewegingen die golven maken bij het naderen van de kust? Riep branding bij hem vervolgens het werkwoord branden op? En is dit nu typisch de gedachtegang van een dichter? Ons eerste experiment was bedoeld om daar meer inzicht in te krijgen. Via internet legden we twaalf Nederlandse dichters een aantal woordparen voor met het verzoek om op een zevenpuntsschaal aan te geven hoezeer die qua betekenis op elkaar lijken. De deelnemende dichters waren Mark Boog, Anneke Brassinga, Tsead Bruinja, Arjen Duinker, Anna Enquist, Piet Gerbrandy, Lucas Hüsgen, Rutger Kopland, Marc Kregting, Erik Menkveld, Simon Vinkenoog en Elly de Waard. Twee van de aangeboden woordparen zijn branding - zee en branding - vuur. Branding en zee hebben iets met elkaar te maken, maar branding en vuur niet. De vraag was of dichters de betekenisrelatie tussen branding en vuur anders zouden beoordelen dan niet-dichters.

Daarom legden we de woordparen ook voor aan een controlegroep: een groot aantal niet als dichter bekend staande vrijwilligers. Zowel de dichters als de niet-dichters beoordeelden paren als branding - zee als het meest op elkaar lijkend, en vonden dat de woorden uit controleparen als schuchter - zee en schuchter - vuur het minst met elkaar te maken hadden. Interessant is dat paren als branding - vuur door beide groepen een tussenpositie kregen toegewezen. Hun overeenkomst in betekenis werd lager ingeschaald dan die van branding - zee, maar hoger dan die voor schuchter - zee of schuchter - vuur. Blijkbaar worden woorden als branding ontleed in brand en ing, en geeft het grondwoord brand toch het gevoel dat er een zekere betekenisrelatie is met vuur.

Bedenktijd

Behalve overeenkomsten waren er ook opmerkelijke verschillen tussen de dichters en de niet-dichters. De dichters kwamen bij alle woordparen tot hogere inschalingen dan niet-dichters - dat wil zeggen dat zij meer betekenisverbanden bespeurden. Verder dachten de dichters bij alle woorden veel langer na dan de niet-dichters; extra veel bedenktijd hadden ze nodig bij woordparen als branding - vuur. Dit zijn de woordparen waarin de dichters en niet-dichters blijkens hun inschalingen toch nog een zeker betekenisverband zagen. Echter, de bedenktijden geven aan dat de dichters zich nog meer dan de niet-dichters bewust waren van de betekenisrelatie tussen brand (in bran-

[p. 167]

ding) en vuur. Hun oordeel over de betekenisrelatie was vergelijkbaar met dat van de niet-dichters, maar ze hadden duidelijk meer moeite om de verleiding te weerstaan hier een (nog) hogere inschaling te geven.

Illustratie: Matthias Giesen

Tijdsdruk

Voor het tweede experiment vroegen we onze proefpersonen naar ons laboratorium te komen op het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek in Nijmegen. Veertien dichters deden eraan mee: Robert Anker, Benno Barnard, Tsead Bruinja, Anna Enquist, Piet Gerbrandy, Elma van Haren, Lucas Hüsgen, Rutger Kopland, Marc Kregting, K. Michel, Hagar Peeters, Ilja Leonard Pfeijffer, Simon Vinkenoog en Elly de Waard. Daarnaast onderwierpen negentien niet-dichters zich aan het experiment. De proefpersonen kregen dezelfde woordparen te zien als in het eerste experiment, maar nu onder tijdsdruk. Het eerste woord van een paar, de zogenoemde ‘prime’ (branding of schuchter), werd heel kort aangeboden (0,15 of 0,5 seconden), het tweede woord (zee, vuur), de zogenoemde ‘target’, bleef maximaal 1,5 seconden op het scherm staan. We vroegen proefpersonen zo snel en precies mogelijk en binnen 2 seconden met een druk op de knop kenbaar te maken of het targetwoord een bestaand Nederlands woord is. We hadden in dit experiment namelijk ook woordparen opgenomen met als target een mogelijk maar niet echt bestaand woord, zoals alf en flemp. Het enige doel van deze woordparen was de proefpersonen te dwingen goed na te denken over de betekenis van de target alvorens hun antwoord te geven.

Morfologische familieleden

Net als in het eerste experiment dachten de dichters ook ditmaal veel langer na dan de niet-dichters. Maar er was ook een ander verschil. Een targetwoord als vuur komt in allerlei andere woorden voor, denk aan vuurdoop, vuurtje, aanvuren, vuurgloed en vuurdoorn. Deze woorden worden ‘morfologische familieleden’ van vuur genoemd. Uit eerder onderzoek weten we dat woorden sneller verwerkt worden naarmate ze meer van zulke morfologische familieleden hebben. Nu dachten we dat dichters, als woordspecialisten, grotere morfologische families zouden kennen en daarom hadden we voorspeld dat dichters in dit experiment sneller zouden reageren. Tot onze verbazing bleek het omgekeerde het geval te zijn. Zowel de dichters als de niet-dichters hadden baat bij een grotere morfologische familie, maar de niet-dichters profiteerden er meer van dan de dichters.

Zitten er in het geheugen van de dichter dan minder verbindingen tussen woorden, in plaats van meer? Dat lijkt ons onwaarschijnlijk, ook al omdat de dichters in het eerste experiment hogere inschalingen gaven. Wij denken dat er iets anders aan de hand is: de dichter heeft veel meer verbindingen tussen woorden in zijn geheugen dan de niet-dichter, en daardoor kijkt hij veel minder op van een woord met een grote morfologische familie. Het gevolg: de niet-dichter heeft meer voordeel van een grote familie dan de dichter.

Rijm

Welke rol speelt de vórm van woorden bij dit alles? Om daarachter te komen vroegen we dezelfde proefpersonen nogmaals om zo snel mogelijk met een druk op de knop aan te geven of twee woorden betekenisverwantschap hebben. Alleen kregen ze nu woordparen te zien die niet alleen qua betekenis meer of minder op elkaar leken, maar die ook al dan niet rijmden. Voorbeelden: been - teen (rijmend, verwante betekenis), schaak - smaak (rijmend, geen verwante betekenis), sap - soep (niet-rijmend, verwante betekenis) en schip - schub (niet-rijmend, geen verwante betekenis). Beïnvloedt rijm de beoordeling van betekenisverwantschap tussen woorden? We vermoedden vooraf dat in rijmende woordparen makkelijker een betekenisovereenkomst wordt gezien dan in niet-rijmende. Ook hadden we verwacht dat de dichters meer last van deze tegenstrijdige informatie (bijvoorbeeld geen betekenisverwantschap maar wel rijm) zouden hebben dan de niet-dichters, omdat dichters nu eenmaal gevoeliger zijn voor rijm.

Foto: Theo van Zwam/De Gelderlander

Maar er bleek iets anders. De dichters hadden bij de beoordeling van de betekenis juist minder last van het rijm. Hoe zou dat komen? Misschien doordat de dichters in onze steekproef doorgaans zeer spaarzaam met rijm omgaan. Misschien is rijm voor hen wel veel minder belangrijk dan voor de niet-dichtende leek, die van bijvoorbeeld een sinterklaasgedicht wel verwacht dat het rijmt.

Dichters zien meer betekenisverbanden tussen woorden dan niet-dichters, en ze hebben ook meer de neiging op zoek te gaan naar die overeenkomsten, maar ze laten zich daarbij minder beïnvloeden door vormovereenkomsten tussen de voorgeschotelde woorden (zoals rijm) en door betekenisrelaties op grond van de woordbouw - dat zijn de belangrijkste uitkomsten van ons onderzoek. Het is misschien wel opmerkelijk dat deze verschillen konden worden vastgesteld zonder ook maar een enkel gedicht te gebruiken. Het dichtersbrein verwerkt ook alledaagse woorden anders.