Onze Taal. Jaargang 74

[p. 124]

Van langsprietmot tot doodshoofdvlinder
Nederlandse vlindernamen
Jos Swanenberg - taalwetenschapper, Rosmalen

Avondrood, rouwmantel, dambordje... Vergeleken met namen van andere dieren getuigen vlindernamen van een grote fantasie. Wat voor namen komen er zoal voor? En waarom zijn ze zo anders?

Wat is een hopwortelboorder? Een vergeten werktuig van bierbrouwers misschien? En een hageheld? Een held op sokken onder hoveniers? Nee, de hopwortelboorder is een vlindertje dat wordt genoemd naar zijn larvenstadium: als rups boort hij gangetjes in de wortels van hopplanten. En ook de hageheld is een vlindersoort, die zo genoemd wordt omdat hij zich verborgen houdt in hagen, en van daaruit snelle korte vluchten maakt.

Vlinders krijgen de meest fantasierijke - soms zelfs bijna poëtische - namen, die van een heel andere orde zijn dan bijvoorbeeld vogelnamen als vink, merel, kwartel en spreeuw, of namen van andere gewervelden: vos, konijn, haas, slang, baars en snoek. Dat zijn bijna allemaal namen die speciaal voor die dieren verzonnen zijn, en ook alleen voor die dieren gebruikt worden.

Koninginnenpage.
Illustraties uit: V.J. Stanĕk, The Illustrated Encyclopedia of Butterflies & Moths. London, Octopus Books, 1977

Bij de naamgeving van vlinders is het heel anders gegaan. Voor vlinders is er vrijwel altijd geput uit woorden die al in de Nederlandse taal bestonden. Alleen de vlindernamen atalanta (ook ‘admiraalvlinder’ genoemd), erebia en aurelia komen verder niet voor in het Nederlands, maar we zien meteen dat die van een andere orde zijn dan bijvoorbeeld vink, haas of snoek. Ze zijn overgenomen uit de (pseudo-)wetenschappelijke, Latijnse naamgeving. De vorm atalanta is een verkorting van het oude wetenschappelijke Vanessa atalanta, dat verwijst naar een personage uit de Griekse mythologie: de koningsdochter Atalanta, die zeer goed kon jagen en een uitmuntend hardloopster was. De atalanta is een vlinder die heel snel vliegt. De zomererebia en de boserebia hebben hun wetenschappelijke geslachtsnaam Erebia meegenomen in hun Nederlandse naam. De aurelia is genoemd naar zijn goudoranje kleur (het Latijnse aurum betekent ‘goud’).

Samenstellingen

De makkelijkste manier om namen te maken met woorden die al bestaan, is door er samenstellingen mee te vormen. Bij vlindernamen is het tweede deel vaak vlinder of - bij kleine nachtvlinders - mot; het eerste deel zegt dan iets over de speciale eigenschappen van de vlinder in kwestie, bijvoorbeeld zijn leefomgeving (heivlinder, distelvlinder, meelmot), de tijd waarin hij leeft (wintervlinder), zijn kleur (citroenvlinder), de glans van zijn vleugels (weerschijnvlinder), het patroon van zijn vleugels (doodshoofdvlinder), de vorm van zijn vleugels (vedermotje - zijn vleugels zijn door spleten verdeeld in gevederde slippen) en overige uiterlijke kenmerken (langsprietmot). De sint-jansvlinder heeft net als de wintervlinder zijn naam te danken aan de tijd waarin hij leeft, want de sint-jansvlinder verschijnt rond 24 juni, de naamdag van Sint-Jan. En de sint-jacobsvlinder is net als de distelvlinder genoemd naar een waardplant (een plant die gastheer is voor parasieten): de rups van de sint-jacobsvlinder leeft op het jacobskruiskruid.

Maar er zijn meer soorten samenstellingen waarin een waardplant voorkomt als eerste deel. Het tweede deel vertelt dan wat de vlinder of, beter gezegd, de rups met die plant doet: spinnen, spannen, boren en rollen. Voorbeelden zijn hopwortelboorder, dennenspinner, berkenspanner en eikenbladroller. Boorders boren gangetjes in organisch materiaal, spinners produceren dunne draadjes, rollers draaien zich in samengesponnen en -gerolde blaadjes, en spanners bewegen zich ‘spannend’ voort, dat wil zeggen dat de rups van de spanner het achterste paar pootjes helemaal naar voren tegen de borst schuift, zodat hij sterk gekromd staat, voordat de voorpootjes loslaten en een nieuw steunpunt zoeken.

Zulke namen zijn voor de leek minder duidelijk dan namen die eindigen op vlinder. Dat dennenspinner de naam van een vlinder en een rups is, kan een lezer of toehoorder alleen uit de context opmaken.

Een opvallend lichaamsdeel

Dan zijn er de metonymische samenstellingen. Die belichten een eigenschap van de vlinder, zonder het woord vlinder of mot zelf te noemen. We kunnen bijvoorbeeld denken aan vlinders die worden genoemd naar een opvallend lichaamsdeel, zoals het dikkopje, de pijlstaart en het oranjetipje. De omschrijving van dat lichaamsdeel wordt dan de naam voor de héle vlinder. Een oranjetipje is immers niet een tipje dat oranje is, maar een vlinder die oranje tipjes aan de vleugel bezit.

Doodshoofdvlinder.

Iets minder letterlijk is de verwijzing naar een opvallend li-

[p. 125]

chaamsdeel in zandoogje en in nacht- en dagpauwoog. Deze vlindersoorten hebben een opvallende ronde stip op hun vleugels, die aan een oog doet denken.

Ook kan men denken aan kleurnamen die tot namen van vlinders zijn geworden omdat hun vleugels die kleur hebben: wit (koolwitje, geaderd witje), blauw (pimpernelblauwtje, gentiaanblauwtje) en groen (groentje). De vlindernaam roesje hoort ook bij dit groepje, want het is eigenlijk een ‘roestje’, genoemd naar de roestbruin gevlekte vleugels.

Vergelijkingen

Een vergelijkbare groep zijn de metaforische namen, die eigenlijk een andere zaak aanduiden en op grond van vergelijking werden overgedragen op een vlinder. Zo worden vlinders wel vergeleken met andere dieren, zoals de vos (kleine en grote vos), de uil (akkerwinde-uil, koperuil, gamma-uil), de vink (koevinkje) en ook de beer (kleine en grote beer) en de tijger (witte tijger); die laatste twee via beervlinder en tijgervlinder, waarvan zij verkortingen zijn.

Die namen zijn dus op grond van vergelijking overgedragen. De vossen heten zo vanwege hun oranjebruine kleur en de uilen wegens hun nachtelijke leven, maar men zegt ook wel dat hun kopje met grote ogen op een uilenkop lijkt. De gamma-uil heeft bovendien een patroon op de vleugel dat op het Griekse letterteken lijkt. De beren en tijgers worden zo genoemd omdat ze als zwartbruine rups dicht en lang behaard waren (en ook als vlinder hebben deze beestjes een dik, behaard borststuk). Het koevinkje is ook een dialectbenaming voor de kwikstaart, en deze vogel wordt zo genoemd omdat hij het vee volgt en daarbij op insecten jaagt die door het vee worden aangetrokken. Waarom de vlinder ook zo heet, is mij nog een raadsel.

Vlinders als personen

Vlindernamen kunnen dus gebaseerd zijn op een gelijkenis met een ander dier, maar ook een gelijkenis met mensen of voorwerpen kan tot een opmerkelijke vlindernaam geleid hebben. In de Nederlandse vlindernamen rouwmantel, eikenblad, Spaanse vlag, dambordje en landkaartje wordt naar een voorwerp verwezen. Daarbij is gekeken naar een bepaalde uiterlijke gelijkenis in de vorm (een ‘eikenblad’ is een prachtig staaltje van camouflage), de kleuren (een ‘Spaanse vlag’ is rood, geel, rood) en het patroon van de vleugels (kan een naam meer illustreren dan dambordje of landkaartje?). Vaak wordt de vlindernaam in deze gevallen verkleind. Kennelijk wil men met die relativering het overdrachtelijke karakter van de naam benadrukken.

Dambordje.

Met de namen huismoeder, weeskind, hageheld en wapendrager worden vlinders als personen neergezet. De wapendrager heeft vleugels van zilveren schubjes, zodat de vlinder een maliënkoldertje lijkt te dragen (met toegevouwen vleugels is het net een takje van de zilverberk). De vlindernaam page hoort ook bij deze categorie en komt voor in een aantal samenstellingen: eikenpage, iepenpage, koninginnenpage. Net als de wapendrager en de hageheld heeft ook de page een verwijzing naar het riddertijdperk in zich.

Tot slot het ‘klein’ en ‘groot avondrood’. Het gaat hier om een ander soort namen dan koolwitje (een ‘witje’ dat zijn eieren op kool legt) of gentiaanblauwtje (een ‘blauwtje’ dat zijn eieren op gentianen legt), want ze verwijzen niet naar een ‘roodje’ dat bijvoorbeeld in de avond vliegt. Het is een vlinder met de kleur van een lucht bij zonsondergang.

Waarom werkt de naamgeving bij vlinders nu eigenlijk anders dan bij andere dieren? Dat komt doordat bijvoorbeeld vink en snoek tot de basiswoordenschat behoren. Vlinder doet dat ook nog, maar de ondersoorten daarvan niet meer. Daarom worden er allerlei omschrijvende benamingen voor verzonnen, die pas in tweede instantie de vlindersoort aanduiden. De verschillende benoemingsstrategieën leiden daarbij tot een kleurrijk schilderstukje van de woordenschat van de Nederlandse taal.