Onze Taal. Jaargang 74

[p. 73]

[Nummer 4]

[p. 76]

‘Maar in de kleur van je haar’
Nederlandse mondegreens
Kees van der Zwan

Hebt u, zo vroegen wij u vorig jaar, weleens een Nederlandse liedtekst verkeerd verstaan? Dat had u. Honderden ‘mondegreens’ ontvingen we, van ‘Midden in een winternacht ging de HEMA open’ tot ‘Laten we dansen mijn biefstuk’. Wat kan er allemaal misgaan, onderweg tussen de mond van de zanger en het brein van de luisteraar?

Hebt u ook altijd zeker geweten dat Bob Dylan zong: ‘The ants are my friends, they're blowin' in the wind’ - totdat u tot uw verbazing las dat het toch echt is: ‘The answer my friend is blowin' in the wind’? En bent u er nog altijd heilig van overtuigd dat er in ‘Purple Haze’ van Jimi Hendrix niet te horen is: ‘Excuse me while I kiss the sky’, maar: ‘Excuse me while I kiss this guy’? Dan bent u niet de enige. En er zijn nog veel méér liedregels die op zo'n manier verkeerd worden verstaan. Het verschijnsel komt zó vaak voor dat er zelfs een term voor is: mondegreen, een Engels woord dat ook in Nederland langzamerhand aan het inburgeren is. Het werd - en ook dat wordt steeds bekender - in 1954 gemunt door de Schotse schrijfster Sylvia Wright. Ze moest in haar jeugd een traditioneel lied zingen met de regels ‘They had slain the Earl of Moray / And laid him on the green’, maar verstond de laatste regel als ‘And Lady Mondegreen’. Vandaar dus mondegreen.

Ook in het Nederlands bestaan er mondegreens. Taalkundige Nicoline van der Sijs schonk er als een van de eersten aandacht aan, in een artikel over volksetymologie dat in de zomer van 1998 in Onze Taal verscheen. Van der Sijs bespreekt daarin allerlei veranderingen in teksten, bijvoorbeeld ‘Maar o wee, wat bitter smaakt’ in plaats van ‘Maar o wee, wat bitt're smart’, of ‘Hoe huppelt zijn paardje, het dekt op en neer’ in plaats van ‘Hoe huppelt zijn paardje het dek op en neer’. In haar vorig voorjaar verschenen boek Hondsdraf geeft ze nog een aantal voorbeelden, zoals ‘Hij komt van alzo hoge, zo ongeveer’ (moet zijn: ‘van alzo veer’) en - ook heel mooi - ‘met een broek vol zilverwerk’ voor ‘met een boek vol zilverwerk’ (uit ‘Altijd is Kortjakje ziek’).

Website

Intussen was er op de Onze Taal-redactie ook een meer dan gemiddelde belangstelling voor de mondegreen ontstaan. Op internet ontdekten we allemaal websites met verkeerd verstane liedregels, bijvoorbeeld www.kissthisguy.com (‘the archive of misheard lyrics’). Verlekkerd zagen we talloze voorbeelden, keurig in het gelid en voorzien van allerlei achtergrondinformatie - alleen viel het op dat het alleen maar om Engelstalige mondegreens ging. Wij wilden op de Onze Taal-website ook wel zo'n verzameling, maar dan met louter Nederlandstalige gevallen.

Begin vorig jaar deden we daarom een oproep in het blad. Mochten we aanvankelijk nog even bang zijn geweest dat de lezers misschien zouden aarzelen om toe te geven dat ze soms iets helemaal verkeerd hadden verstaan, al gauw werd duidelijk dat er van valse schaamte geen sprake was. We ontvingen ruim 300 Nederlandse praktijkvoorbeelden, waarvan zo'n 250 verschillende. De inzendingen waren zelfs zó divers dat soms de vraag rees of we nu nog wel met een mondegreen te maken hadden.

Grenzen

Maar wat is een mondegreen eigenlijk precies? In de vakliteratuur bestaat er geen volledige overeenstemming over (sommigen laten er bijvoorbeeld ook andere dan gezongen teksten onder vallen), maar doorgaans wordt eronder verstaan: een verkeerd verstane liedtekst - in de praktijk meestal een woord of een regel. Dat lijkt een heldere definitie, maar meteen al bij de eerste inzendingen werden de grenzen van de mondegreen danig afgetast. Iemand wist niet of hij in het lied ‘M'n eerste’ van Willy Alberti nu moest verstaan: ‘Ik wandelde in 't laantje’ of ‘in 't maantje’. Kun je zo'n meerkeuzevraag nog wel een mondegreen noemen? Nee, waarschijnlijk niet. De essentie van de mondegreen ligt in de schok die ontstaat bij de ontdekking van wat er werkelijk blijkt te worden gezongen, en die schok zal achterwege blijven als er vooraf al sprake was van twijfel.

Ook buiten de boot vallen bewust geconstrueerde afwijkingen. Een inzender vertelde dat zijn vader altijd zong: ‘Spiegelbeeld, kam je haren’, in plaats van ‘'k kan je haten’ (in ‘Spiegelbeeld’ van Willy Alberti's dochter Willeke), en voegde eraan toe dat daar altijd een tevreden lach bij klonk. Maar niet altijd is zulke informatie erbij geleverd. Daarom is het niet zeker of het kind dat ‘in de groentela’ verstond in plaats van

[p. 77]

‘in de gloria’ (in ‘Lang zal ze leven’) werkelijk dacht dat het zo moest, of gewoon een beetje baldadig aan het doen was - ongeveer zoals kinderen in het beroemde sinterklaasliedje graag zingen: ‘paardje zwaar belazerd’ in plaats van ‘paardje zwaar beladen’. Als er geen duidelijke aanwijzingen waren voor het tegendeel, kregen zulke kinderverhaspelingen het voordeel van de twijfel, en werden ze gewoon als mondegreen beschouwd.

Ook een andere buitencategorie werd stilzwijgend toegelaten: overduidelijke mondegreens die toch niet het gevolg zijn van verkeerd verstaan. Kras voorbeeld: een zekere Aart was als kind erg verontwaardigd toen hij in een kerstlied hoorde: ‘Er is een kindeke geboren op aard'’. De klanken van dat laatste woord waren feilloos bij hem doorgekomen, alleen kon hij er niet de bedoelde betekenis aan toekennen - om de voor de hand liggende reden dat hij nog niet vertrouwd was met zulke rare woordvormen als aard'.

De bak met twijfelgevallen was dus niet leeg. Maar het aantal onversneden mondegreens was nog steeds heel groot - zo groot dat het schreeuwde om rubricering.

Typische mondegreenklanken

Het eerste wat opvalt aan de mondegreenverzameling is dat de misverstane woorden qua klank erg lijken op wat ervoor in de plaats komt. Van dat verschijnsel lijkt ook doelbewust geprofiteerd te worden. Je zou dan kunnen spreken van een uitgelokte mondegreen. Annie M.G. Schmidt schreef in haar musicalliedje ‘Op een mooie pinksterdag’ de regel ‘vader is een hypocriet / vader is een lul’, maar toen het nummer in 1967 op de plaat verscheen, werd dat ‘lul’ te cru gevonden voor de radio. Daarom luidt het op de plaatversie ‘vader is een nul’, maar velen verstonden toch wel degelijk ‘lul’ - vast en zeker niet tot Annie Schmidts ongenoegen. Sterker: ze heeft waarschijnlijk bewust gezocht naar een nette variant die het makkelijkst verstaan kon worden als wat ze had bedoeld. Het qua betekenis en rijm net zo geschikte sul roept minder snel de gedachte op aan lul - des lijkt immers veel minder op de / dan de n.

Sommige klanken zijn kennelijk gevoeliger voor mondegreens dan andere. Dat blijkt ook uit de voorbeelden. Meer dan eens werd er een ng-klank gehoord waar die er niet was. ‘Banneling’ werd bijvoorbeeld verstaan als ‘bangeling’ (in een ander Annie M.G. Schmidt-lied: ‘Stroei-voei’) en ‘verlamt’ als ‘verlangt’ (in ‘Bagagedrager’ van Spinvis). Soms werd ook een ng-klank niet herkend. In het gelijknamige lied van Rob de Nijs werd ‘banger hart’ gehoord als ‘warmer hart’. Deze gevallen zijn goed verklaarbaar. De m- en n- en ng-klank liggen voor het gehoor zó dicht bij elkaar dat de verwarring nooit ver weg kan zijn.

Uitspraak

Wat er onderweg tussen de mond van de zanger en het brein van de luisteraar allemaal mis kan gaan, is heel vaak gewoon toe te schrijven aan een onduidelijke uitspraak. Dit meest voor de hand liggende dwaalspoor leverde meteen ook een van de vaakst misverstane tekstregels op. Zes inzenders meldden dat zij langere of kortere tijd in de veronderstelling hebben geleefd dat Frank Boeijen in zijn lied ‘Zwart wit’ niet zingt: ‘Denk niet zwart-wit / maar in de kleur van je hart’, maar: ‘in de kleur van je haar’. Heel vreemd is dat niet. In Boeijens wat hese en lijzige uitspraak klinkt ‘hart’ eigenlijk net zo als ‘haar’. Of, wat één inzender verstond, als ‘haat’. Ook ‘haard’ bleek mogelijk. Weer een ander hoorde zelfs ‘huid’ - wat wel toepasselijk lijkt, maar er inhoudelijk flink naast zit. In hetzelfde lied zaten nog meer obstakels. ‘Wie wil er bloed op de achterbank / van de werkelijkheid’, zingt Boeijen verderop, maar iemand was ervan overtuigd dat het was: ‘Dierenbloed op de achterbank / van de degelijkheid’. Een ander hoorde zelfs: ‘Dierinnenbloed op de achterbank / van een edele geit’ - totdat haar erop gewezen werd dat het was: ‘Wie wil er bloed op de achterbank / van de degelijkheid’; dat het niet ‘degelijkheid’ is maar ‘werkelijkheid’ ontdekte ze weer later, toen ze het voor de zekerheid maar even opzocht.

‘Zwart wit’ van Frank Boeijen wordt vaak verkeerd verstaan.
Foto: Hans-Peter van Velthoven

Bløf-zanger Paskal Jakobsen zingt ‘de eeuwigheid’; gehoord werd: ‘de hele geit’.
Foto: Sander Stoepker

Boudewijn de Groot zingt ‘van wie ik nog een tientje krijg’; gehoord werd: ‘pintje’ en ‘kindje’.

‘Zwart wit’ is duidelijk een topper onder de Nederlandstalige mondegreens, maar er zijn meer Boeijenliedjes die tot misverstanden leiden. In ‘Kronenburg Park’ zingt Boeijen, kennelijk over de vrouw van een hoerenloper: ‘Ze heeft nooit iets gevoeld / van z'n ontevredenheid’, maar iemand hoorde duidelijk: ‘Ze heeft nooit iets gevoeld / was een ontevreden meid’. Een andere lezer vatte de titelregel uit Boeijens ‘Koud in mijn hart’ op als het wat prozaïschere, maar zeker niet onlogischere ‘Koud in mijn haard’. Deze zelfde inzender verstond het ‘hart’ uit ‘Zwart wit’ trouwens niet als ‘haard’, maar als ‘haar’.

‘De hele geit’

Natuurlijk is Frank Boeijen niet de enige zanger met een uitspraak die voor ruis op de lijn zorgt. Zijn collega van de Zeeuwse band Bløf zingt in ‘Zeven nachten’: ‘Bij ied're kroeg die sluit / Ga ik steevast onderuit’, maar iemand vatte dit op als: ‘Ga ik steevast door de ruit’. In het Bløf-lied ‘Misschien niet de eeu-

[p. 78]

wigheid’ werd ‘de eeuwigheid’ verstaan als ‘de hele geit’, en in ‘Harder dan ik hebben kan’ hoorde iemand in plaats van ‘harder dan ik drinken kan’: ‘harder dan ik denken kan’. Twee inzenders meenden dat er in ‘Dansen aan zee’ niet ‘Laten we dansen m'n liefste’ gezongen werd, maar ‘Laten we dansen mijn biefstuk’.

Ook Boudewijn de Groot werd meer dan eens genoemd. ‘Groot te worden zonder diep berouw en spijt’ (in ‘Testament’) werd verstaan als ‘Grote woorden zonder diep berouw en spijt’, en ook als ‘Grote woorden zonder diepe rouw en spijt’, en ‘Daar zit Onipos en Lennaert Nijgh / van wie ik nog een tientje krijg’ (in ‘Picknick’) als ‘Daar zit Tony Vos en Lennaert Nijgh / Van wie ik nog een pintje krijg’. Behalve als ‘pintje’ werd dat ‘tientje’ ook twee keer gehoord als ‘kindje’.

Problemen die samenhangen met de uitspraak zou je bij uitstek verwachten bij zangers die in dialect zingen. Je zou dus denken dat liedjes van Rowwen Hèze, Skik en Normaal en masse verkeerd worden verstaan, maar bij de inzendingen zit er van deze drie bands maar één geval: in de Normaal-klassieker ‘Oerend hard’ werd ‘Bertus op zien Norton’ gehoord als ‘Bertus op zien auto’. Hoe dat lage aantal moet worden verklaard, valt misschien af te leiden uit een andere schaarse streektaalmondegreen. ‘In nije dei’ van de Friese groep De Kast bevat de regels ‘Jou my dyn hân, jou my dyn hert, / asto it doarst mei my’ (‘Geef mij je hand, geef mij je hart, / als je het aandurft met mij’). Dat laatste werd verstaan als ‘asto it dochst mei my’ (‘als je het doet met mij’) - en wel door een Fries. Dat wijst er misschien op dat liedjes in streektaal vooral worden mee- of nagezongen door streektaalgenoten.

Woordenschat

Lang niet altijd is precies vast te stellen wat de oorzaak is van een mondegreen. Wél is zeker dat behalve de zanger ook de luisteraar er een rol bij speelt, bijvoorbeeld als hij bepaalde woorden niet kent. Of nóg niet kent, want in de categorie mondegreens die terug te voeren zijn op een beperkte woordenschat van de luisteraar, zitten er heel veel die zijn opgetekend uit de mond van kinderen. De kindermondegreens zijn trouwens sowieso goed vertegenwoordigd: ze vormen bijna de helft van alle toegestuurde gevallen; niet zelden komen ze ook voor in de zogenoemde ‘Juf’-boekjes die in de jaren zestig in grote oplagen verschenen, zoals Juf, daar zit een weduwe in de boom.

Kinderen zijn bijvoorbeeld niet vertrouwd met Latijn, en daarom is het niet verwonderlijk dat ten minste drie van hen in het lied ‘Gloria in excelsis Deo’ dachten te horen: ‘in de cel zit Theo’. Net zo begrijpelijk is het dat kinderen zich weinig kunnen voor-

Een kind weet dat je olifanten meestal in de dierentuin ziet, en niet in het bos, dus zong er een in plaats van ‘Olifantje in het bos’: ‘O lief hondje in het bos’.

stellen bij iets archaïsch als vloeiend en klaar, in de regel ‘Hun liederen vloeiend en klaar’ (uit ‘De herdertjes lagen bij nachte’). Eén keer werd dat gezongen als ‘vloeibaar en klaar’, een andere keer als ‘gloeiend en gaar’.

Het woord illusie zegt een kind ook niet veel. Henk Westbroek zong in zijn band Het Goede Doel de gevleugelde regels ‘Eén keer trekje de conclusie / vriendschap is een illusie’ (uit ‘Vriendschap’); een kind maakte daarvan het iets explicietere ‘vriendschap is er en ruzie’. Een jeugdig brein kan natuurlijk ook niets met het woord olmen; daarom werd het, in ‘De uil zat in de olmen’, als vanzelf oven.

En zo zijn er nog heel wat voorbeelden. Een van de meest misverstane liedjes is ‘Zie ginds komt de stoomboot’; behalve dat ‘het dek’ (dat maar liefst tien keer is verstaan als ‘het dekt’) komt daar ook het in jeugdige oren vast behoorlijk onbekend klinkende ‘wimpels’ in voor, in de regel ‘Hoe waaien de wimpels / al heen en al weer’. Vijf keer werd daar ‘zijn wimpers’ van gemaakt, één keer ‘de winkels’.

Dat kinderen de oplossing van hun onbewuste woordenschatprobleem bij voorkeur zo dicht mogelijk bij huis zoeken, blijkt wel uit het voorbeeld van twee broertjes, Wiep en Gart geheten. In het lied ‘Zie de maan schijnt’ zongen ze natuurlijk niet ‘Wie de koek krijgt, wie de gard’, maar: ‘Wie de koek krijgt, Wiep of Gart’.