Onze Taal. Jaargang 74

[p. 52]

In gesprek met het ijs
Taal rond de schaatsbaan
Henk Spaan

Waar geschaatst wordt, wordt gepraat, en niet zo weinig ook. Op tv buitelen de interviews, commentaren en beschouwingen deze maanden over elkaar heen. Henk Spaan verdiepte zich in deze analistentaal.

Nadat de schaatsenrijder Tom Prinsen vorig jaar december tijdens de Nederlandse kampioenschappen allround op de 5000 meter onreglementair van baan was ‘gewisseld’ waardoor hij werd gediskwalificeerd, zei Henk Gemser, de ‘analist’ van de NOS, er dit van:

Waar ik bijna van overstroomde is dus de beelden die daarna waren dat dus zo'n Tom Prinsen zo'n verschrikkelijk sportman volwassen gedrag heeft naar zo'n Jochem toe om Jochem niet op te zadelen dus met die situatie en hem niet te belasten en hem dus helemaal vrij de competitie van morgen aan te laten gaan door hem nog even een klap, een zacht tikje op zijn kop te geven en nog even met hem in gesprek te komen, dat maakt dus het klimaat binnen zo'n groep heel erg veel aangenamer dan wanneer je op een gegeven moment waar Tom Prinsen het niet eens verwijtend naar zijn omgeving mogelijk dus mopperend en mogelijk vloekend en een beetje schoppend op een gegeven moment het ijs zou verlaten.

Ongelofelijk is een woord dat vaak valt in de sportverslaggeving. Laten we het hier reserveren voor het taalgebruik van Henk Gemser, dat onwaarschijnlijker is dan de wereldrecords van Boebka en Beamon bij elkaar. Ook als we even afzien van de ongrammaticaliteiten die alle gesproken taal nu eenmaal kenmerken, maakt dit citaat een behoorlijk wartalige indruk. Vooral het gedeelte dat begint met ‘wanneer je op een gegeven moment waar Tom Prinsen het niet eens verwijtend naar zijn omgeving mogelijk dus’ is ook voor zeer welwillender! nauwelijks te volgen. Ongelofelijk is ook het gepsychologiseer van deze sportcommentator, en de welzijnswerker-achtige taal waarin hij dat doet: ‘ergens van overstromen’, ‘gedrag naar Jochem toe’, ‘verwijtend naar zijn omgeving’, en natuurlijk: ‘met hem in gesprek komen’. Dat laatste is te beschouwen als een variant van in gesprek raken met het ijs, een uitdrukking die zo ongeveer geldt als het handelsmerk van Gemser.

Ongebreideldheid

Maar het verbazingwekkendst is toch de enorme breedvoerigheid van deze taal, de hoeveelheid woorden die hier nodig is om te zeggen dat Prinsen zich collegiaal gedroeg. Toch is deze ongebreideldheid eigenlijk ook niet zo moeilijk te verklaren. Over het veel gecompliceerdere voetballen kan de liefhebber urenlang nababbelen, maar over het schaatsen nauwelijks. Het enige interessante aan langebaanschaatsen op televisie zijn de rondetijden. Hoe langer een deelnemer aan de tien kilometer erin slaagt rondjes van in de eenendertig seconden te rijden, ‘lage eenendertigers’ in het jargon, des te waarschijnlijker wordt een medaille. Veel meer valt er eigenlijk niet over te zeggen. Maar de meeste ritten duren wel minutenlang, en dan moet tussendoor ook de baan nog worden gedweild. Die tijd moet worden volgepraat.

Behalve met allerlei wijdlopige formuleringen gebeurt dat ook door het telkens weer herhalen van gemeenplaatsen, zoals: ‘Hij is te snel van start gegaan’, of ‘Hij verzuurde al na drie kilometer’, dan wel ‘Hij slaagde er maar niet in een vlak schema te rijden.’ Alleen een heel enkele keer kan er ter verklaring van een wanprestatie worden uitgeweken naar iets anders, bijvoorbeeld een ‘slechte zomer’ door het overlijden van een vader.

Weg allure

Omdat ik, schaatsliefhebber toch, niet op zulk soort nietszeggendheden zit te wachten, had ik nog nooit naar een nabeschouwing van Henk Gemser geluisterd, en was zijn taal me nog niet eerder zo opgevallen. Ik blijk veel te hebben gemist. Bijvoorbeeld: ‘Gianni heeft zijn meeste kracht en kwaliteit te maken als hij wat keuzes maakt.’ Gemser bedoelt dat de schaatser Romme zich beter kan beperken tot het trainen van de lange afstanden.

In zijn ondoordringbaarheid en zijn breedsprakigheid lijkt Gemser soms bijna wel op Cruijff. Ook maakt hij de indruk van dezelfde filosofische school te zijn: ‘Als de stopwatch te laat stilstaat, dan is het voorbij.’ Deze mededeling betekent dat een schaatsenrijder zo snel mogelijk over de baan moet gaan om mee te tellen. De uitspraak zou een Cruijff-achtige mysterieuze uitstraling kunnen hebben, ware het niet dat Gemser tijdens het spreken lachte. Het was een grapje. Weg allure.

[p. 53]

Over de jongeling Remco Oldenheuvel zei Gemser: ‘Ik weet dat achter die gevel, achter zijn kop, een terriër woont die op het moment dat-ie aan de start wordt geroepen zich heel anders gedraagt.’ Hier zien we opeens weer een heel andere taal: verbeten stoeremannentaal van het type ruwe bolster blanke pit, gesproken door iemand die weet van afzien, bikkelen en doorbijten.

Blokzeilen

En schaatstaal kan zo mooi zijn. Het eenvoudige maar beeldschone woord nachtvorst liet me als kind wakker liggen van de spanning. Wanneer kwam er ijs? Volgende week? Morgen al? Als er nachtvorst in de lucht hing, was het kraken van de vrieskou nabij. Bij het verschijnen van de eerste bloemen op de ruiten haalde ik mijn Friese doorlopers te voorschijn om te controleren of het band niet te hard was geworden van het vorige wintervuil en of de leren teen- en hakriemen al aan vervanging toe waren. Bij het lezen van het onlangs verschenen Over één nacht ijs, van Max Dohle, komt dit sentiment onweerstaanbaar naar boven. Het is een schaatsalfabet dat zo volledig is als de liefhebber zich wensen kan. Om het te controleren hoefde ik slechts het woord blokzeilen op te zoeken. Het stond erin!

Met lange slagen rijden, waarbij je goed op je techniek let, dat wil zeggen: op de buitenkant van de ijzers rijdt: ‘buitenoverrijden’, in Engeland ‘Dutch Roll’ genoemd. Het is de basis van al het schaatsen en een speciale vaardigheid bij het schoonrijden.

Mijn vader had van die blokschaatsen waarvan het ronde ijzer aan de buitenkant scherp geslepen was. Van links naar rechts zwierde hij in 1956 over de Burgemeester van Tienhovengracht in Amsterdam Slotermeer. Het was mijn eerste schaatswinter en dus onvergetelijk. Af en toe reden we samen een baantje, de handen kruislings in elkaar. Het heeft een maand gevroren dat jaar, van 1 februari tot 1 maart. Die overlevering schonk altijd weer hoop bij aanhoudende dooi in januari.

Ik noem nog een aantal schaatswoorden die met elkaar wedijveren in schoonheid: baaivangen, brimmelen, klauwen, kwakkelwinter en dubbeltjesijs. Het laatste was het mooist denkbare ijs: pikzwart met van die bevroren belletjes onder elkaar.

Volgens Max Dohle is baaivanger in de betekenis ‘kampioen’ in het schaatsjargon terechtgekomen, maar hij laat ook ruimte voor de betekenis ‘sierlijk laveren’. Het laatste komt me waarschijnlijker voor. Is de beroemde ‘zwembadpas’ uit de roman Kees de jongen van Theo Thijssen geen baaivangervariant?

Omdat er altijd iets te muggenziften valt: waarom komt in het alfabet wel de term fondantijs voor maar ontbreekt melkijs? Ook zocht ik tevergeefs naar de naam van Pim Mulier, een van de pioniers van de Elfstedentocht. Als ik het me goed herinner, zijn er notities bewaard gebleven van door hem gereden Elfstedentochten, toen die toch officieel nog niet bestond. Ze worden geciteerd in een schaatsboek dat ik elke winter herlas: Op glad ijs, geschreven door H.J. Looman en in 1948 verschenen bij Elsevier. Ik denk niet dat ik een boek vaker heb gelezen, met uitzondering misschien van Old Shatterhand en Kees de jongen.

Clichés

Op glad ijs is geen lectuur voor Henk Gemser. Voor hem bestaat er geen gladder ijs dan de taal. Dit zei hij over Sven Kramer, de zoon van oud-topschaatser Yep, het jonge talent dat deze winter doorbrak:

Alhoewel je dus je vader als ervaren man dus bij je in de buurt hebt, je omgeving ook hebt, is het tegelijk ook zo dat je dus met alle impressies die je krijgt het voor jou nieuwe impressies zijn. Want je wordt er helemaal gek van zegt zo'n jongen want ik kom hem regelmatig tegen op de baan en je ziet de onrust en de gejaagdheid van zo'n jongen door juist die buitenwereld, terwijl hij dat zelf minder heeft.

Er zit zo weinig structuur in Gemsers woordenstroom dat ik de video steeds moest stopzetten om hem zo nauwkeurig mogelijk te kunnen citeren. Een nieuwe grammaticale vorm die wel te onthouden is, wil ik de lezer niet onthouden: ‘Heel nieuwsgierig is het hoe ze de tactiek gaan kiezen.’ We noemen dit de depersonalisatie van emotie.

Schaatsanalist Henk Gemser.
Foto: ANP

Het is waar dat de schaatssport bol staat van de clichés. Max Dohle noemt er tientallen in zijn boek, van ‘Technisch ziet het er goed uit’ tot (typisch Frank Snoeks) ‘Goed, maar is het goed genoeg?’ Je kunt je eraan ergeren, maar dan wordt veel sportverslaggeving onverdraaglijk. Schaatscommentatoren zijn geen monopolisten in clichégebruik. Ze hebben zoals gezegd de pech een sport te verslaan waarvan de beschrijving niet meer dan honderd woorden vergt. Probeer ze dan maar eens steeds in een nieuwe volgorde te zetten.

Laten we vooral blij zijn met verbale brokkenpiloten als Henk Gemser. Sinds ik hem beluister, is er een hele nieuwe warwereld opengegaan. Eén keer was zelfs hij bijna sprakeloos. Rintje Ritsma, wiens teloorgang als kampioen door Gemser iets te veel benadrukt was (althans volgens het slachtoffer), trok tijdens de Nederlandse kampioenschappen live en in volle drift van leer tegen Gemser en diens ‘gelul’. Die zat daar maar in zijn veilige hokje terwijl hij, Ritsma, tenminste op het ijs stond. ‘Hier kan ik niks mee’, zei de wit weggetrokken NOS-analist. Laat dit een troost voor hem zijn: had hij er wel ‘iets mee gekund’, dan zouden we hem waarschijnlijk niet hebben begrepen.