Onze Taal. Jaargang 74

[p. 16]

Van borstmoment tot woonasociaal
Nieuwe woorden van 2004
Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Welke gebeurtenissen en fenomenen van het afgelopen jaar hebben invloed gehad op onze woordenschat? Ton den Boon verzamelde de nieuwe woorden van 2004 en selecteerde de vijftien opvallendste.

Er is veel gebeurd in 2004, en die gebeurtenissen leverden ook veel taal op. Niet alleen oude maar nog steeds niet vertrouwde thema's, zoals terreur en natuurlijk normen en waarden, zorgden voor nogal wat nieuwe woorden (bijvoorbeeld tienerterroristen, duocellen en woonasocialen), ook nieuwe fenomenen waren goed voor tientallen neologismen. Denk maar aan tenenlikkers, tepelschildjes en oogjuwelen. Een overzicht van de vijftien opmerkelijkste woorden van 2004.

Illustratie: Matthias Giesen

borstmoment Heel Amerika staat begin 2004 op zijn kop als zanger Justin Timberlake aan het slot van een televisieduet met Janet Jackson de borst van La Jackson ontbloot. Alhoewel, bloot? Er blijkt een ‘tepelschildje’ (NRC Handelsblad, 4-2-2004) op Janets borst te prijken. De regie verandert de camera-instelling, maar het kwaad is al geschied. Miljoenen mensen die tijdens de ‘borstenact’ (de Volkskrant, 6-2-2004) in een flits Janets borst hebben aanschouwd, spreken schande van het ‘borstmoment’ (de Volks-krant, 6-2-2004) en de volgende dagen staan de kranten vol over ‘tepelgate’ (de Volkskrant, 6-2-2004). Het borstmoment breekt al snel allerlei mediarecords. Zo genereert het incident meer e-mailverkeer dan enige andere historische gebeurtenis, zelfs meer dan 11 september. En geen videofragment zal zo vaak vertoond worden als dat van ‘de borst’. Later in 2004 zal Nederland zijn eigen borstmoment krijgen. Als soapster Georgina Verbaan in november haar respectabele boezem aan de Playboy-mannen toont, ontstaat meteen twijfel over de echtheid van haar borsten. En even later is er even sprake van ‘Georgina-gate’ in de polder.

condoomplicht Het Vaticaan zal er wel niet blij mee zijn, maar ook de porno-industrie staat bepaald niet te juichen bij de ‘condoomplicht’ (Algemeen Dagblad, 18-9-2004) die de Californische pendant van onze arbowetgever in april 2004 aan pornoacteurs oplegt. De directe aanleiding voor dit gebod is dat begin 2004 duidelijk is geworden dat pornoacteurs die onbeschermd van bil gaan, werkende weg hiv-positief kunnen worden. Voor de porno-industrie betekent de maatregel een behoorlijke klap. Condoomgebruik is namelijk schadelijk voor de handel: de pornoconsument belieft de pornopoezen liever onbeschermd genomen te zien worden. Dat het de wetgever menens is, blijkt in september 2004 als justitie in Californië de eerste ‘condoomboetes’ (De Telegraaf, 18-9-2004) oplegt aan producenten die de acteurs hun trucje nog onbeschermd voor de camera laten vertonen.

duocel Wie niet deugen wil, moet brommen. Vroeger kon je dan rustig in je eentje in het gevang over je zonden gaan zitten nadenken, maar vanaf 2004 is dat er niet meer bij. Met een beetje pech moet je je vierkante meters in de bajes voortaan delen met een echte boef, iemand met een kort lontje die je terroriseert of iemand met lange vingers die, als je even niet oplet, in je spullen zit te graaien. Van nadenken komt natuurlijk niet veel, in zo'n ‘duocel’ (Algemeen Dagblad, 15-4-2004). ‘L'enfer, c'est les autres’ (‘de hel, dat zijn de anderen’), heeft Jean-Paul Sartre gezegd, en onze ongetwijfeld van hemel en hel bewuste justitieminister lijkt die uitspraak zeer ter harte te hebben genomen.

irisreizigers In deze tijden van terrorisme neemt de douane van de Verenigde Staten geen genoegen meer met een gewoon paspoort. Binnenkomende reizigers

[p. 17]

moeten vanaf oktober 2004 beschikken over een machinaal leesbaar identiteitsdocument waarop biologische kenmerken van de houder te vinden zijn. Bij voorkeur een gelaatsscan, maar voorlopig neemt de douane ook genoegen met een elektronische vingerafdruk. In Amerika wordt al druk geëxperimenteerd met identiteitsdocumenten met biometrische gegevens, oftewel ‘bio-ID's’ (de Volkskrant, 10-7-2004), maar ook in Nederland kun je je al biometrisch identificeren met een irispaspoort. Veel ‘irisreizigers’ (de Volkskrant, 10-7-2004) zijn er momenteel echter nog niet.

kabaalwake Op 2 november 2004 vindt in Nederland zo ongeveer de eerste godsdienstmoord sinds de Tachtigjarige Oorlog plaats. Cineast en columnist Theo van Gogh, die zich bij veel moslims gehaat heeft gemaakt door zijn ongezouten kritiek op de islam, wordt door een 26-jarige Marokkaan met een Nederlands paspoort neergeschoten en vervolgens - ongetwijfeld geïnspireerd door de onthoofdingscultuur van moslimfundamentalisten in het Midden-Oosten - met een mes afgeslacht. Van Gogh, postuum door Jan en alleman verheven tot ‘verdediger van het vrije woord’, wordt het zwijgen opgelegd, maar wordt hierdoor juist op ultieme wijze spraakmakend. Een in allerijl georganiseerde ‘kabaalwake’ (ANP, 2-11-2004) - een luidruchtige protestbijeenkomst als alternatief voor de traditionele ‘stille wake’ of ‘stille tocht’ - symboliseert dat.

kamperbonus Begin 2004 blijkt dat de Belastingdienst afspraken maakt met mensen bij wie het innen van belastingen niet zo gemakkelijk pleegt te verlopen, zoals Hells Angels en woonwagenbewoners, tegenwoordig vooral ‘kampers’ geheten. De publiciteit rond deze afspraken leidt tot flinke maatschappelijke verontwaardiging onder brave belastingbetalers, die het zelf eigenlijk ook wel op een akkoordje met de fiscus zouden willen gooien. De Belastingdienst krijgt dan ook honderden verzoeken om een ‘kamperbonus’ (Algemeen Dagblad, 9-3-2004) binnen.

oogjuweel Behalve tatoeages lijken piercings steeds populairder geworden, maar deze lichaamsversieringen krijgen in 2004 concurrentie van een nieuw sieraad, dat zelfs chirurgisch moet worden aangebracht: het ‘oogjuweel’ (Algemeen Dagblad, 6-4-2004). Dit minieme implantaat, bijvoorbeeld in de vorm van een hartje, wordt als versiering ingebracht in het buitenste slijmvlies van het oog. Wie weet wordt het oogjuweel na het neusbotje, de oorbel en de tongpiercing wel een nieuw stapje in de evolutie van de versierde mens.

pafpaal Sinds 1 januari 2004 mag er niet meer worden gerookt op stations, luchthavens en andere openbare plekken. Alleen in de directe nabijheid van speciaal gemarkeerde palen kan de tevreden roker nog straffeloos zijn sigaret opsteken. ‘Rookzuilen’ (NRC Handelsblad, 2-1-2004) heten ze officieel, die pilaren, waarmee dit al langer bestaande woord voor ‘opstijgende rookwolk’ er een nieuwe betekenis bij gekregen heeft. De rokers zelf hebben begin januari vaak nog geen flauw benul dat ze op stations alleen bij de ‘rokerszuilen’ (de Volkskrant, 2-1-2004) mogen staan paffen. Menig roker wordt dan ook betrapt terwijl hij niet bij een ‘pafpaal’ (NRC Handelsblad, 2-1-2004) van zijn eerste ochtendsigaret geniet.

Een pafpaal.
Foto: René Knijnenburg Producties

retromoe ‘Retrotainment’ (de Volkskrant, 7-8-2004) viert in 2004 hoogtij op de Nederlandse tv. Oude shows worden herhaald, stokoude televisie-persoonlijkheden worden van achter hun geraniums weggeplukt. Ook in het theater, de architectuur, de mode, de beeldende kunst en de muziek is het allemaal retro wat de klok slaat. Zo blijken popsterren die allang in hun nadagen dachten te zijn aangeland, opeens ‘retro-hot’ (Trouw, 5-8-2004) te zijn, terwijl prullaria die je tien jaar geleden nog gratis en voor niets bij het grofvuil vandaan kon meenemen zelfs voor veel geld niet meer aan te slepen zijn. Die drang om het verleden te herkauwen mag dan te verklaren zijn vanuit heimwee naar het overzichtelijke, vertrouwde verleden, maar uit esthetisch oogpunt zou het langzamerhand wel prettig zijn als Nederland eens vreselijk ‘retromoe’ (Trouw, 9-7-2004) zou worden.

slowrevolutie Dat het oude vooroordeel dat in Nederland alles vijftig jaar later gebeurt dan elders in de wereld onzin is, blijkt uit de ‘slowrevolutie’ (de Volkskrant, 24-9-2004) die hier te lande in 2004 uitbarst. Nog geen acht jaar nadat de slowbeweging overal elders in Europa en in de Verenigde Staten en Canada vaste grond onder de voeten heeft gekregen, verschijnt in Nederland in 2004 de vertaling van Petrini's bestseller Slow Food. Die publicatie blijkt te werken als de opmaat voor een lawine van slowe zaken. Ook het bijvoeglijk naamwoord slow wordt steeds meer gebruikt als was het van oorsprong Nederlands. De journalistiek wil er nauwelijks aan, maar via Google zijn bijvoorbeeld Nederlandse combi's te vinden als ‘slowe koeien’ die ‘slow vlees’ leveren en ‘slowe wijnen’ die je op je hoogstpersoonlijke ‘slowmoment’ (de Volkskrant, 24-9-2004) bij je slowfood drinkt. Jammer trouwens dat de beweging zo slow is dat ze niet een Nederlands equivalent voor slow heeft bedacht.

smulbos Staat de rookcultuur als gevolg van de nieuwe Tabakswet op het punt te verdwijnen, de eet-cultuur rukt steeds verder op. In 2004 zelfs naar de vrije natuur. Althans, als de plannen van bepaalde natuurbeheerders worden doorgezet om op grote schaal ‘smulbossen’ (de Volkskrant, 9-4-2004) te gaan aanleggen. Smulbossen? Jazeker, dat zijn bossen waar je zou moeten kunnen rondstruinen om er eetbare producten bij elkaar te scharrelen. Die bossen zijn speciaal bedoeld voor allochtonen, die immers gewend zijn in hun land van herkomst overal iets te eten te vinden.

tenenlikker Denk je inmiddels zo ongeveer alle seksuele afwijkingen wel te kennen, blijkt er in 2004 ook nog zoiets als ‘tenenlikken’ (Algemeen Dagblad, 7-8-2004) voor te komen. De krant maakt in de zomer melding van het feit dat er een ‘tenenlikker’ (De Telegraaf, 5-8-2004) in Rotterdam actief is, een man die

[p. 18]

in het park vrouwen zoekt die argeloos liggen te zonnen in hun blote tenen. Wie zo ongelukkig is op deze wijze te worden aangetroffen, loopt vervolgens de kans met ‘tenenlikkerij’ (Algemeen Dagblad, 12-8-2004) te worden lastiggevallen. Voor wie het overkomt, is het een ongewenste intimiteit, maar de politie laat de ‘tenenfetisjist’ (Algemeen Dagblad, 11-8-2004) toch snel weer lopen, ‘omdat zijn gedrag wettelijk gezien niet strafbaar is’ (De Telegraaf, 6-8-2004).

terreurverkenner Nederland blijft in 2004 niet gespaard voor terreurdreiging, die lange tijd vooral afkomstig lijkt te zijn van ‘tienerterroristen’ (Het Parool, 24-3-2004). Half juli bijvoorbeeld geeft de overheid een terreuralarm naar aanleiding van de arrestatie van een 17-jarige moslim uit Rotterdam die plattegronden van Schiphol, de Tweede Kamer en de kerncentrale in Borssele in zijn bezit zou hebben en op die doelen aanslagen zou voorbereiden. In september blijkt ook de Efteling een mogelijk doelwit van moslimterreur te zijn geweest als justitie een aantal ‘terreurverkenners’ (De Telegraaf, 13-9-2004) aanhoudt die foto's in het pretpark schijnen te hebben gemaakt.

verdonkhuwelijk Echte liefde kent geen grenzen, maar wie verliefd is en wil trouwen, krijgt het in Nederland steeds moeilijker om een bruid of bruidegom in te voeren. De regering wil ons land namelijk op slot doen voor wat het kabinet nogal pleonastisch ‘huwelijksbruiden’ (NRC Handelsblad, 3-4-2004) noemt: exotische jongedames die als huwelijkspartner door allochtone Nederlanders vers uit hun land van herkomst worden ingevoerd. Het probleem met die ‘importbruiden’ (NRC Handelsblad, 6-1-2004) is dat zij vaak ongeschoold of laagopgeleid zijn, geen Nederlands spreken en niet op de hoogte zijn van de westerse mores. Minister Verdonk wil op termijn de grens voor deze bruiden sluiten, maar in 2004 betekent dat juist een toevloed van ‘probleembruiden’ (Trouw, 5-3-2004). PvdA-Kamerlid Jeroen Dijsselbloem rekent uit dat er in 2004 zelfs ongeveer een verdubbeling van het aantal huwelijken met een partner uit het land van herkomst zal optreden. Omdat Dijsselbloem van mening is dat deze ‘spoedhuwelijken’ (Het Parool, 22-6-2004) het gevolg zijn van verkeerd beleid van minister Verdonk, doopt hij dit type echtverbintenis pesterig ‘verdonkhuwelijk’ (Het Parool, 22-6-2004).

woonasociaal Jarenlang had de familie Flodder het rijk alleen. Deze filmfamilie, bedoeld als karikatuur van een ‘asofamilie’ (Trouw, 4-5-2004), werd zelfs zo bekend dat familie Flodder als uitdrukking voor ‘asociale familie’ in onze taal ingeburgerd raakte. In 2004 krijgen ma Flodder en haar gezin echter concurrentie. Geduchte concurrentie zelfs, want niet alleen in de filmfictie maar ook in de harde werkelijkheid blijken er asociale families rond te lopen. Mensen die hun huis én hun buurt onveilig maken, zoals de Amsterdamse Tokkies, die in 2004 zulke bekende Nederlanders worden dat hun naam zelfs een algemene aanduiding wordt voor ‘woonasocialen’ (Trouw, 4-5-2004).