Onze Taal. Jaargang 73

[p. 354]

Een schatkist op een schijfje
Unieke collectie spreekwoordenboeken op cd-rom?
Ewoud Sanders

Onze Taal wil een cd-rom uitbrengen met de twaalf belangrijkste negentiende-eeuwse spreekwoordenverzamelingen. Er is één voorwaarde: het kan alleen als er genoeg voorintekeningen zijn.

Bladert u door Onze Taal om te kijken wat u het eerst zult gaan lezen, stop dan nu en lees dit eerst, want onder aan dit artikel wordt u de gelegenheid geboden om in te tekenen op een cd-rom met een fantastische collectie spreekwoordenboeken uit de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Of die cd-rom er gaat komen, hangt van u af. Als er voldoende intekeningen zijn gaat het door, als er onvoldoende intekeningen zijn zullen een paar mensen - onder wie ik - zich de haren uit het hoofd trekken, want dit is een unieke mogelijkheid om enkele zeer belangrijke Nederlandse spreekwoordenboeken te digitaliseren. Dat kan op de manier waarop de Stichting Historie Future in 2000 69 jaargangen van het tijdschrift Onze Taal op cd-rom heeft gezet: door ze pagina voor pagina te scannen, zodat de oorspronkelijke opmaak en eventuele afbeeldingen bewaard blijven. De scan kan dankzij woordherkenningsprogrammatuur doorzocht worden, waarbij de resultaten verrassend goed zijn.

Foto: Onze Taal

Historic Future is nu, samen met het Genootschap Onze Taal, dus van plan ook een cd-rom uit te brengen met de twaalf belangrijkste negentiende-eeuwse spreekwoordenverzamelingen, in totaal 6200 pagina's. Ik zal de boeken hieronder kort behandelen, in chronologische volgorde.

1. J.P. Sprenger van Eyk, Handleiding tot de kennis van onze vaderlandsche spreekwoorden en spreekwoordelijke zegswijzen, bijzonder aan de scheepvaart en het scheepsleven, het dierenrijk en het landleven ontleend (1844). Het gaat hier om een bundeling van de vijf spreekwoordenboeken die Sprenger van Eyk (1777-1859), predikant te Rotterdam, sinds 1835 uitgaf. In de traditie van de negentiende eeuw is het boek voorzien van vele naschriften, nalezingen, vervolgen, ‘toelichtende bedenkingen’ en diverse registers, waardoor het werk in boekvorm lastig te raadplegen is. En dat is jammer, want het bevat een schat aan informatie over spreekwoorden en zegswijzen die betrekking hebben op scheepvaart, landbouw, jacht, visserij en ‘landelijke spelen en vermaken’. Toegevoegd wordt Het spreekwoordelijk gebruik van bijbeltaal in de burgerlijke zamenleving, een dun boekje dat Sprenger van Eyk omstreeks 1840 publiceerde.

2. P.J. Harrebomée, Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal (1858-1870).

Met 42.000 spreekwoorden, zegswijzen en uitdrukkingen zou dit de grootste verzameling van de cd-rom worden. P.J. Harrebomée, die onderwijzer was, kende eigenlijk het verschil tussen een spreekwoord en een ‘gewone’ uitdrukking niet zo goed. Indertijd vond men dat kwalijk, nu kunnen we er blij mee zijn, want zijn boek bevat daardoor ook veel eigentijds idioom dat nergens anders is vastgelegd. Wat Harrebomées levenswerk verder zo belangrijk maakt, is dat hij álle publicaties over spreekwoorden die vanaf de vijftiende eeuw waren verschenen (ruim tweehonderd) in zijn boek verwerkte. Vanwege de talloze toevoegingen en correcties is zijn naslagwerk echter wel een gek makend labyrint - een probleem dat in digitale vorm vervalt.

3. A.E.B. Herroem, Bacchus in spreekwoordentaal, aangetoond in eenige honderden spreekwoorden en spreekwoordelijke gezegden (1874).

A.E.B. Herroem is het (doorzichtige) pseudoniem van P.J. Harrebomée. Dit boek is geheel gewijd aan spreekwoorden en uitdrukkingen die met drank te maken hebben. Het bevat relatief veel dialectinformatie en aardige inkijkjes in het drankgebruik in de negentiende eeuw.

4. H. Frijlink, Gevleugelde woorden (1875).

De eerste belangrijke collectie citaten in het Nederlandse taalgebied. Dit zeldzame boekje bevat ruim 1300 gevleugelde woorden - uit het Nederlands, Frans, Duits, Engels en Latijn - met een korte toelichting. Hendrik Frijlink (1800-1886) was uitgever in Amsterdam. Hij nam ook allerlei spreekwoorden op.

5. E. Laurillard, Bijbel en volkstaal: opgave en toelichting van spreuken of gezegden in de volkstaal, aan den Bijbel ontleend (1875).

Met dit boekje won dominee Laurillard (1830-1908), indertijd een zeer bekende predikant en publicist, de gouden erepenning van de Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen. In vijf hoofdstukken behandelt hij onder meer spreuken en gezegdes met betrekking tot bijbelse personen, bijbelse plaatsnamen en ‘plechtigheden en zeden’.

6. C.F. Zeeman, Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, benamingen en volksuitdrukkingen, aan den Bijbel ontleend (1877).

Won Laurillard met het bovengenoemde boekje de gouden erepenning van de Hollandsche Maat-

[p. 355]

schappij, dominee Zeeman (1828-1906) kreeg met zijn werk de tweede prijs: een zilveren erepenning. Terugkijkend moet je vaststellen dat de jury ernaast zat: Zeemans boek is veel waardevoller en degelijker. Het is bijna vier keer zo dik, en Zeeman gaat veel dieper op de materie in. Zijn werk is alfabetisch van opzet.

7. T.H. de Beer en E. Laurillard, Woordenschat: verklaring van woorden en uitdrukkingen (1893-1899).

Dit naslagwerk staat bekend als het leukste woordenboek van de negentiende eeuw. Het doel van de makers was een Nederlandse tegenhanger te maken van het bekende Britse naslagwerk Brewer's Dictionary of Phrase and Fable. De Beer en Laurillard legden zich erop toe om vooral woorden en uitdrukkingen op te nemen die door de gangbare woordenboeken, waaronder de grote Van Dale, over het hoofd waren gezien. Vandaar dat dit werk wel is getypeerd als de ‘bezemwagen van de Nederlandse lexicografie’. Het boek bevat ook veel spreekwoorden, zegswijzen en citaten.

8. A. De Cock, Spreekwoorden en zegswijzen: afkomstig van oude gebruiken en volkszeden (1908).

Alfons De Cock (1850-1921) behoort tot de belangrijkste en ijverigste volkskundigen die Vlaanderen heeft voortgebracht. In dit bekroonde en moeilijk te verkrijgen werk behandelt De Cock honderden spreekwoorden rond thema's als ‘volksvermaken’, ‘vrijen en trouwen’ en ‘eet- en drinkpartijen’. Toegevoegd worden de eveneens zeldzame Spreekwoorden en zegswijzen over de vrouwen, de liefde en het huwelijk. Verzameld, taalkundig verklaard en folkloristisch toegelicht door A. de Cock (1911, 319 bladzijden) en Spreekwoorden, zegswijzen en uitdrukkingen op volksgeloof berustend. Dit laatste boek, dat in 1920 en 1921 in twee delen verscheen, werd wel door De Cock begonnen, maar niet door hem voltooid.

9. F.A. Stoett, Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden (1923-1925).

De Amsterdamse hoogleraar F.A. Stoett schreef het eerste wetenschappelijke naslagwerk over spreekwoorden. Hij is zeer degelijk en geeft veel bronnen, maar behandelt relatief weinig spreekwoorden, namelijk 2688. Het boek staat al op internet (bij www.dbnl.nl), maar mag op een cd-rom als deze natuurlijk niet ontbreken.

Hoe tekent u in?

Intekenen kan bij het secretariaat van Onze Taal, via [e-mail], of per post: Genootschap Onze Taal, Raamweg 1a, 2596 HL Den Haag. De cd gaat €35,- kosten, maar wie vóór 15 januari voorintekent, krijgt €5,- korting. Al met al is dat een fractie van de waarde van de gehele collectie, dus - om met een typisch Nederlandse uitdrukking te eindigen - wie het nalaat, is een dief van zijn eigen portemonnee.