Onze Taal. Jaargang 73

[p. 313]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Conservatorium

?Ik vraag me al een tijdje af waar het woord conservatorium (‘muziekacademie’) vandaan komt. Het lijkt een afleiding van conserveren, maar wat heeft dat met muziek te maken?

!Conservatorium heeft etymologisch gezien inderdaad te maken met conserveren (‘bewaren’); letterlijk betekent het ‘bewaarplaats’. Het Nederlands heeft het woord overgenomen uit het Italiaans (conservatorio), maar verlatijnst tot conservatorium.

Het conservatorium in Den Haag.
Foto: Onze Taal

Uit het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (deel A-E, 2003) is op te maken dat het Italiaanse conservatorio vanaf de zestiende eeuw de specifieke betekenis ‘armenhuis, weeshuis, verpleeginrichting’ had - een ‘bewaarplaats van mensen’ dus. Zo'n instelling fungeerde vaak ook als opleidingsinstituut, in het bijzonder op het gebied van traditionele muziek, zang en dans (om die voor het nageslacht te bewaren). Later ontwikkelde de betekenis van conservatorio zich exclusief tot ‘muziekacademie’. In die betekenis is het woord in andere Europese talen terechtgekomen.

Te( )veel

?Wanneer schrijf je te( )veel als één woord en wanneer als twee?

!Volgens alle taaladviesboeken is teveel alleen één woord als het een zelfstandig naamwoord is, met de betekenis ‘overschot’: ‘Er is een teveel aan huizen’, ‘We moeten het teveel aan uitgaven terugdringen.’

In de overige gevallen - in de praktijk bijna altijd - wordt te veel als twee woorden geschreven: ‘Ik heb te veel gegeten’, ‘Je hebt te veel hooi op je vork genomen’, ‘Het te veel betaalde wordt teruggestort.’ Te veel is dan een bijwoordelijke bepaling, vergelijkbaar met te weinig, te snel, te zwaar, etc.

Er zijn twee manieren om eenvoudig te bepalen hoe te( )veel moet worden geschreven: het zijn twee woorden als te( )veel in dezelfde zin kan worden vervangen door te weinig, of als het in zijn geheel kan worden weggelaten zonder dat de zin ongrammaticaal wordt.

Pleitbezorger van/voor

?Is het voorzetsel van juist in de volgende zin: ‘Hij is een warm pleitbezorger van geboortebeperking’, of moet het voor zijn?

!Volgens de Prisma Voorzetsels (1999) zijn van en voor beide juist als pleitbezorger in de betekenis ‘voorstander’ wordt gebruikt, zoals in de zin hierboven. In de praktijk is pleitbezorger van veruit het gebruikelijkst. In de wat letterlijkere betekenis ‘advocaat’ is alleen voor mogelijk (gevolgd door degene die wordt verdedigd): ‘Hij treedt op als pleitbezorger voor enkele asielzoekers.’

Te verschijnen

?Ook in Onze Taal ben ik al een paar keer de constructie ‘het binnenkort te verschijnen boek’ tegengekomen. Maar die is toch eigenlijk fout?

!Voor taalgevoelige taalgebruikers is er iets mis met deze constructie, maar ze hoeft niet (meer) te worden afgekeurd.

De combinatie ‘te + heel werkwoord (infinitief) + zelfstandig naamwoord’ komt vaak voor in het Nederlands: een te beklimmen berg, te beantwoorden vragen, de te versieren kerstboom. Een voorwaarde is wel dat het werkwoord overgankelijk is, dat wil zeggen dat het een lijdend voorwerp (berg, vragen, kerstboom, etc.) bij zich kan hebben.

Hoe weet je nu of dat het geval is? Daarvoor bestaat een ezelsbruggetje. De woordgroep moet als volgt kunnen worden omgezet: een te beklimmen berg - een berg die beklommen moet worden; te beantwoorden vragen - vragen die beantwoord moeten worden; etc. Lukt dat niet, dan hebben we met een onovergankelijk werkwoord te maken. En dat is het geval bij verschijnen: een boek dat verschenen moet worden is niet mogelijk.

Toch voorziet de woordgroep te verschijnen kennelijk in een behoefte, want hij komt in de praktijk erg vaak voor. En hij bestaat al lang: in 1947 besteedde Onze Taal er al aandacht aan, en in het Woordenboek der Nederlandsche Taal is een citaat uit 1686 te vinden waarin dit te verschijnen voorkomt: ‘Alle de huur (...) soo [= zowel] verschenen als noch te verschijnen moeten betaelt werden (...).’ De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) waarschuwt in de druk van 1984 nog dat een te verschijnen boek niet voor iedereen acceptabel Nederlands is, maar in 1997 is daaraan toegevoegd: ‘Er hoeft echter geen bezwaar tegen gemaakt te worden.’

Bij deze(n)

?Wat is juist: ‘Bij deze gaan we in op uw brief’ of ‘Bij dezen gaan we in op uw brief’?

!De officiële schrijfwijze is bij dezen. Die wordt vermeld in het Groene Boekje en is door alle woordenboeken en spellinggidsen overgenomen. De n in dezen is het restant van een oude naamval; dezen is een verbogen vorm van het aanwijzend voornaamwoord dit/deze. Zo'n verbogen vorm werd in ouder Nederlands onder meer na voorzetsels gebruikt. Een aantal combinaties van een voorzetsel en dezen zijn zo vast geworden - het zijn zogeheten staande uitdrukkingen - dat ze ook in de nieuwste spelling met een n worden geschreven; de meest voorkomende zijn bij dezen, in dezen, te dezen en voor dezen.

Overigens kan bij dezen - op papier - een wat stijve indruk maken; een vlotter alternatief is hierbij: ‘Hierbij gaan we in op uw brief.’