Onze Taal. Jaargang 73

Woordenboek van de poëzie
Tohoe wa bohoe
Guus Middag

Het heeft altijd iets treurigs: een gedicht in zijn eentje, op een verder witte bladzijde, in een gesloten boek, en er is geen hond die er nog naar omkijkt. Ooit is het met veel goede bedoelingen bedacht, geschreven, herschreven, afgerond, ingestuurd, aangenomen en afgedrukt, maar daarna onbegrepen en ongelezen gebleven. Het geldt voor veel van de latere sonnetten van Jan Kuijper. Ingewikkelde bouwsels zijn het, met veel citaten en toespelingen, maar ook met rare wendingen en omkeringen en vreemde grappen. Ze beginnen met een regel uit de bijbel (in de bundel Bijbelplaatsen, 1983), uit een gedicht van een Nederlandse dichter (Tomben, 1989) of uit een vertaald gedicht van een buitenlandse collega (Barbarismen, 1994). Daarop volgt dan een web van associaties, waar zo her en der wel een aardig effect of nieuw verrassend inzicht in aan te wijzen valt, maar de bedoeling van het geheel blijft vaak duister.

‘(Hiaat.) De warmte is gewoon de warmte op.’ Dat is de curieuze beginregel van ‘De tombe van Jan Hanlo’. Het bleek na lang zoeken inderdaad een regel uit een gedicht van Hanlo te zijn: ‘Verdediging van het iets’, waarin hij zich hardop denkend en pratend, met allerlei herhalingen en spreektaalslordigheden, richt tot Hidde van der Ploeg, die in een soortgelijk gedicht enkele gedachten over iets en niets, begin en eind, kou en hitte en het absolute nulpunt had losgelaten. Kennis van de gedichten van Hanlo en Van der Ploeg verhoogt het begrip van het gedicht van Jan Kuijper niet, zou ik zeggen - maar dat zegt niet alles. Misschien ziet een betere lezer de verbanden wel.

Fantasiecontexten

Mij restte niet veel anders dan er met grote ogen naar te kijken en hier en daar maar eens te grinniken. ‘Als schapewolken bij een weersomslag, / zo houden wij elkaar aan de avondlucht’, las ik. Ik weet niet wie die

[p. 281]

‘wij’ zijn. Ik weet niet hoe twee mensen (of andere wezens) elkaar aan de avondlucht kunnen houden, al of niet als schapenwolken bij een weersomslag. Gelukkig volgde daarop de mooie regel ‘Tohoe en bohoe voor- en achteruit’, die mij in ieder geval in de lach deed schieten en die mij in al zijn onbegrijpelijkheid een vrijbrief leek om niet verder naar betekenissen en zinvolle verbanden te speuren. Dat zou alleen maar leiden tot eindeloos tohoeën en bohoeën voor- en achteruit - en dan vooral achteruit.

De woordenboeken en naslagwerken kenden tohoe niet, en zijn buurwoord bohoe evenmin. Het zou nog een toespeling kunnen zijn op het klankgedicht ‘Oote’ van Hanlo, waarin regels voorkomen als ‘Oote oote oote boe’ en ‘Hoe boe hoe boe’, maar ook daarmee kwam er nog niet veel begrijpelijke betekenis in de tekst. Ik adopteerde de regel dan maar voor eigen gebruik, hardop te zeggen in allerlei onoverzichtelijke situaties, zoals tijdens oploopjes, bij het kijken naar exotische balsporten en in de polonaise. Ook erg geschikt voor allerlei fantasiecontexten. Het vierde elftal van FC Knudde speelde een bekerwedstrijd tegen het tweede van FC Tohoe en Bohoe Voor- en Achteruit. In de dierentuin waren wij tussen de hokken van de opgewonden Timboektoe-oehoes en de woeste boeroeboedoer-roerdompen opeens opgenomen in een luidkeels tohoe en bohoe voor- en achteruit.

Begin of voorbegin?

Zo dacht ik erover totdat ik in 1997 een aflevering van het tijdschrift Raster onder ogen kreeg, geheel gewijd aan de bijbel en de Nieuwe Bijbelvertaling. Daarin was een gedicht van K. Michel opgenomen, ‘Vers twee’, en daarin vond ik voor het eerst de tohoe en de bohoe van Kuijper terug. Zo begint het:

Bij herlezing klinkt het als
een postcoïtaal gevoel van droefenis
tohoe wa bohoe, tohoe wa bohoe

Waar gaat dit over? Verderop stonden wat regels die een verklaring boden:

Vijf loeizware lettergrepen
met meer gewicht dan alle elementen tezamen
tohoe wa bohoe, de aarde woest en ledig
in de hebreeuwse tekst van genesis een vers twee

In het eerste boek van Genesis, dus meteen in het begin van de bijbel, moest de verklaring gezocht worden. Vers 1, Statenvertaling: ‘In den beginne schiep God den hemel en de aarde.’ Vers 2: ‘De aarde nu was woest en ledig, en duisternis was op den afgrond; en de Geest Gods zweefde op de wateren.’ Tohoe bleek het Hebreeuwse woord voor ‘woest’, en bohoe voor ‘ledig’ en wa voor ‘en’. In plaats van ‘woest en ledig’ leest men ook wel ‘onherbergzaam en verlaten’ of ‘godvergeten en grimmig’. De Nieuwe Bijbelvertaling kiest voor ‘woest en doods’.

In sommige bijbelcommentaren duiken instantvertalingen op als ‘wirwar en wanorde’ of ‘een barre, bijstere wereld’, waaruit al de neiging blijkt om de toestand van tohoe en bohoe te verzelfstandigen, tot een synoniem voor zoiets als chaos of tumult of warboel. In het Duits is das Tohuwabohu een tamelijk gewoon zelfstandig naamwoord voor een ongeordend zootje, net zoals in het Frans (le tohu-bohu). Schriftgeleerden redetwisten nog wel over de vraag of het tohuwabohu het begin van de schepping vertegenwoordigt of juist de chaos die aan de schepping voorafging. Begon God de schepping met het maken van een vooralsnog woeste en ledige aarde? Of was er eerst woest-en-ledigheid waarover op een gegeven moment de Geest Gods kwam aangezweefd, waarna het echte scheppen kon beginnen? Tohuwabohu: begin of voorbegin?

‘De horror van toen’

K. Michel kiest voor ‘het begin voor het begin’, en ziet daarbij ‘een toestand zo oer / dat mijn buitenwijkverbeelding slechts / tekortschietende vergelijkingen voorhanden heeft.’ Hij is heel erg onder de indruk van die vijf ‘loeizware’ lettergrepen met hun niet veel goeds voorspellende woeste en droeve oeklanken. ‘Als je het hardop herhaalt / zie je landschappen zich ontvouwen / een novemberse zandplaat in de waddenzee / de desolate vlaktes ten zuidoosten van Glen Coe / en ga je turf ruiken, leisteen / twee adelende hazen in de schuur.’ En nog wel meer. Grootse verbeeldingen vol oe-klanken, maar ze schieten allemaal tekort: ‘Ook hollywoodiaanse aardbevingen / vloedgolven, orkanen en vulkaanuitbarstingen / moeten peanuts zijn vergeleken met de horror van toen’.

Gré Dubbeldam, De aarde was woest en ledig, email.
Eigendom Christelijke Agrarische Hogeschool Dronten

Intussen wilde mij ook met al deze nieuwe achtergrondkennis nog steeds niet duidelijk worden wat de ‘tohoe en bohoe voor- en achteruit’ in het sonnet van Jan Kuijper moeten. Toch een verwijzing naar ‘Oote’ van Hanlo, het donkere en somber klinkende oerklankenvers? Het is weleens opgevat als de beschrijving van een orgasme. K. Michel hoorde in tohoe wa bohoe juist ‘een postcoïtaal gevoel van droefenis’. Orgasme of post-orgasme? En dat al in vers twee van de bijbel, op een moment waarop de schepping nog maar net begonnen is, of volgens anderen zelfs nog moet beginnen, te midden van alle woest-en-ledigheid. Hoe nu?

Noteren wij daarom maar vlug in het Woordenboek van de poëzie: ‘tohoe wa bohoe: in ieder geval: een heleboel gedoe; (subst.) tohoewabohoe: woestendroefgeloei, te weten voor, tijdens en/of na het scheppen, inzonderheid in den beginne (Hebreeuws).’