Onze Taal. Jaargang 73

Waar zijn de mensen van goede wil gebleven?
Over de vertaling van een woord in Lucas 2:14
Jaap de Rooij - neerlandicus, Nijmegen

In de Canisiusbijbel en het Gloria van de katholieke eredienst komt de zinsnede ‘de mensen van goede wil’ voor. Andere bijbelvertalingen kozen voor heel verschillende interpretaties van de Griekse bron. Wat zou het worden in de Nieuwe Bijbelvertaling?

Oudere katholieken zullen zich nog wel herinneren dat de engelen in de kerstnacht zongen: ‘Glorie aan God in den hoge en vrede op aarde aan de mensen van goede wil’. Dat hoorden die katholieken tenminste in het gedeelte uit het tweede hoofdstuk van het Lucasevangelie dat met Kerstmis werd voorgelezen, en dat konden ze het hele jaar door in hun missaal lezen in de Nederlandse vertaling van het Gloria van de mis.

Het gaat mij hier om de woorden van goede wil. Ik weet nog dat ik die in de Tweede Wereldoorlog, die ik als kind heb meegemaakt, heel zinvol vond. Er werd toen uiteraard veel voor de vrede gebeden, maar die wenste je niet zozeer Hitler en zijn trawanten toe - die waren niet ‘van goede wil’.

Andere zin

Maar volgens de protestanten had die engelenzang anders geklonken. Toen de oorlog afgelopen was, konden we weer de jaarlijkse kersttoespraken van de koningin horen, en die was protestant. En ik weet nog hoe verwonderd ik was toen ik koningin Juliana - ik meen dat zij het was, maar het moet wel in het begin van haar regeerperiode geweest zijn - hoorde citeren: ‘(...) vrede op aarde, in de mensen een welbehagen’. Ik wist wel iets van de verschillen tussen katholiek en protestants taalgebruik (verrijzenis tegenover opstanding, leerling tegenover discipel, enz.), maar hier ging het niet alleen om een heel ander woord, maar om een andere zinsconstructie.

Koningin Juliana citeerde (toen nog) de Statenvertaling. In de officiële opvolger daarvan, de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG) van 1951, is de engelenzang weer anders; daar staat: ‘(...) vrede op aarde bij mensen des welbehagens’. Hetzelfde woord welbehagen dus (zij het in een ouderwetse genitiefvorm), maar in een andere zinsconstructie en dus met een heel andere betekenis.

Vulgaat

Hoe is dit allemaal mogelijk? De oudere katholieken van zojuist zullen, geconfronteerd met deze verschillen, wel gezegd hebben: ‘Het moet “mensen van

[p. 280]

goede wil” zijn, want dat staat er in het Latijn.’ En inderdaad, daar staat: ‘Et in terra pax hominibus bonae voluntatis’ - en je hoefde niet eens goed Latijn te kennen om dit te kunnen vertalen; met een beetje Frans (dat je toen op de lagere school al leerde) kwam je een heel eind.

Hugo Metsers als Thijs Glorieus, in de tv-serie Een mens van goede wil, jaren zeventig, naar de roman van Gerard Walschap.

Maar die Latijnse evangelietekst is ook maar een vertaling, want de evangelies zijn geschreven in het Grieks. In het Grieks staat op de plaats waar het Latijn ‘bonae voluntatis’ heeft, één woord; in sommige handschriften in de nominatief (onderwerpsvorm), in andere in de genitief (bezitsvorm), respectievelijk eudokia en eudokias. Dit naamvalsverschil is de oorzaak van het verschil in constructie tussen de Statenvertaling en de vertaling van het NBG uit 1951. De Statenvertalers hebben kennelijk een Grieks handschrift gebruikt met de vorm eudokia, de NBG'ers kozen voor eudokias. De Latijnse vertaler - Hiëronymus (ca. 347-419), zijn vertaling staat bekend als ‘de Vulgaat’ - gebruikte blijkbaar ook een handschrift met een genitief, maar hij vertaalde het woord eudokia anders.

Volgens mijn oude Griekse schoolwoordenboek betekent eudokia: ‘1. welbehagen. - 2. goede bedoeling. - 3 besluit.’ Welbehagen staat dus voorop, en waarschijnlijk niet zonder reden. De in katholieke kringen gezaghebbende Bible de Jérusalem (1955) zegt in een voetnoot bij Lucas 2:14 (ik vertaal uit het Frans): ‘De gangbare vertaling: “vrede aan de mensen van goede wil”, gebaseerd op de Vulgaat, geeft niet de gebruikelijke betekenis van de Griekse term weer.’

Eenvoudiger

Of Hiëronymus de gebruikelijke betekenis van eudokia niet kende of dat hij met opzet een minder gebruikelijke betekenis voor zijn vertaling koos, zullen we wel nooit weten. Wel kunnen we vaststellen dat de Nederlandse katholieke bijbelvertalers zich in de tweede helft van de twintigste eeuw aangesloten hebben bij de protestantse vertaaltraditie. In de Canisiusbijbel (1948) lezen we nog: ‘(...) de mensen van goede wil’, maar in de Willibrordvertaling (1975): ‘(...) de mensen in wie Hij welbehagen heeft’ en in de herziene Willibrordvertaling (1995): ‘(...) de mensen in wie Hij een welgevallen heeft’. De mensen van goede wil zijn dus verdwenen, maar in plaats van het kale ‘van het welbehagen’, zoals het in de bijbeltekst staat, heeft men voor een expliciterende vertaling gekozen. En met het wat ouderwetse welbehagen op zichzelf was men kennelijk ook niet erg gelukkig.

De oecumenische Groot Nieuws Bijbel (de tekst van het Nieuwe Testament is van 1972) gaat nog verder in de richting van het hedendaagse taalgebruik dan de herziene Willibrordvertaling en heeft: ‘(...) de mensen die in Gods gunst staan’. Misschien nog eenvoudiger is de Nederlandse tekst van het Gloria in de mis zoals die in de tegenwoordig meest gebruikte tekstboekjes te vinden is: ‘(...) de mensen die hij liefheeft’. Dat laatste heeft ook de Bible de Jérusalem als vertaling gekozen (‘qu'il aime’).

Op het moment dat ik dit schrijf, weet ik nog niet hoe de Nieuwe Bijbelvertaling Lucas 2:14 zal weergeven. Maar de mensen van goede wil zullen wel niet terugkeren.