Onze Taal. Jaargang 73

[p. 278]

Eigennamen in bijbelvertalingen
Ook niet vertalen is soms lastig
Henk Heikens - neerlandicus, docent Hebreeuws, Utrecht

Eigennamen worden vaak niet vertaald. Veel Hebreeuwse namen in de bijbel bereikten het Nederlands via het Grieks en het Latijn. Door verschillen tussen talen kwamen ze vaak niet ongeschonden door de omzettingen heen. Hoe Noach veranderde in Noë, en Sjalomo in Salomo.

In de bijbel komen woorden voor die niet vertaald worden. Daar horen gewone woorden toe als efa en kor (maatnamen), gofer (het hout van de ark van Noach), en amen, halleluja en hosanna. Maar de grootste groep vormen de eigennamen: van personen, volken, plaatsen, bergen, maanden, feesten, enzovoort. De Hebreeuwse bijbelboeken tellen er ruim drieduizend. Sommige daarvan worden vertaald, zoals Heer, Rietzee en Loofhuttenfeest, maar de meeste niet.

Hoe geef je onvertaalde woorden weer? Ontleningen worden doorgaans geschreven zoals in de oorspronkelijke taal. Zo schrijven we shag en unit zonder ons echt af te vragen of het niet sjek en joenit had moeten zijn. Bij het Hebreeuws is dit overnemen niet mogelijk, omdat de letters ervan afwijken en de taal bovendien een medeklinkeralfabet heeft ([Mirjam] is dus Mrjm). Het schrift van de bijbelboeken is wel meer op het onze gaan lijken sinds joodse schriftgeleerden er in de Middeleeuwen klinkertekens bij hebben gezet, maar overschrijven blijft onmogelijk. Dan dienen zich twee mogelijkheden aan: klanken weergeven (transcriptie) of letters omspellen (transliteratie). Bijbelvertalers zijn geletterden. Hun aandacht is bij de letters. Die spellen ze om. Daarbij blijkt het een ideaal om één schriftteken uit de bijbel om te zetten in één letter in het Nederlands.

Zowel ‘Samson’ als ‘Simson’ in een prent van Pieter H. Schut (1619-1660).

Saba en Seba

Uiteraard verschillen het Hebreeuws en het Nederlands van elkaar, onder andere in hun klanken. Dat zorgt bij het één op één omletteren voor puzzels. Zo heeft het Hebreeuws de klanken [s], [sj] en [ts], die met verschillende letters worden geschreven. Deze worden in het Nederlands allemaal weergegeven door een s. Daardoor zouden de koningen van [Sjeba] en [Seba] in Psalm 72 die van Seba en Seba worden. Deze kwestie werd opgelost door verschil te creëren tussen de klinkers: Saba en Seba.

Ook andere verschillen vallen door de omzetting weg. Zo zijn de klinkertekens die in de Middeleeuwen aan het medeklinkerschrift van de Hebreeuwse bijbel werden toegevoegd, enkelvoudig. Daardoor hebben ook de namen in onze bijbelvertalingen alleen maar enkele klinkerletters. De aa, ee, ie en oo ontbreken, en ook de oe komt niet voor. Die dubbele klinkers hebben we wel nodig, bijvoorbeeld om onderscheid te maken tussen [me] en [mee]. Bij Getsemane hebben we geleerd dat het niet rijmt op welgedane, maar wel op iets als ga je mee; Age zal in onze uitspraak rijmen op sage, terwijl het woord in het Hebreeuws klinkt als [Agee]. En doordat ook de Hebreeuwse oe-klank werd weergegeven door een enkele letter, namelijk de u, rijmt Ruth bij ons op grut en niet op groet, en zeggen we [halleluja] en niet [halleloeja].

Lange vertaalhistorie

Onze Nederlandse bijbels weerspiegelen de uitkomst van een lange vertaalhistorie. De vraag hoe Hebreeuws het best kon worden weergegeven, deed zich al voor toen vóór het begin van onze jaartelling de Septuagint gemaakt werd, de vertaling van de Hebreeuwse bijbel in het Grieks, destijds de algemene cultuurtaal van het oostelijke Middellandse-Zeegebied. Hebreeuws en Grieks zijn geen verwante

[p. 279]

talen. Ook het Grieks wist niet goed raad met de klanken s, sj en ts. [Sjalomo] werd daarom Salomo, [sjabbat] sabbat, [Tsion] Sion, en [Tsabaot] Sabaot. Ook moest er iets worden gevonden op de Semitische keelklanken. Zo werd [Korach] Kore en [Noach] Noë. En de Griekse oplossing voor een andere keelklank aan het begin van het woord leverde ons Gaza en Gomorra op. Bovendien werden Hebreeuwse namen vergriekst, onder andere door toevoeging van een s: Elia+s, Jesaja+s, Jona+s, Juda+s, Zacharia+s en Mos(j)e+s. Ook Jezus kwam zo aan zijn slot-s.

Toen het Latijn de algemene omgangstaal werd en de Griekse bijbelboeken werden opgevolgd door de Latijnse Vulgaatvertaling, werden daarin Griekse versies van bijbelse eigennamen overgenomen. En wat in de Vulgaat van de katholieke kerk staat, klonk een halve eeuw geleden ook in katholiek Nederland: Abdias, Isaias, Jeremias, Noë en Samson, waar protestants Nederland het Hebreeuws weergaf: Obadja, Jesaja, Jeremia, Noach en Simson. Protestantse vertalers gaven ook de Hebreeuwse namen in het Nieuwe Testament, die daarin een Griekse vorm hadden gekregen, hun Hebreeuwse vorm terug. Alleen de belangrijkste auteur van het Oude Testament bleef zijn Griekse naam houden: Mozes, met een slot-s dus.

Overigens laat de naam Simson zien dat het om Hebreeuws gaat met de klinkertekens die in de Middeleeuwen waren toegevoegd. Het Grieks van de Septuagint en het Nieuwe Testament geeft de Hebreeuwse klinkers weer van acht à tien eeuwen eerder. Toen was de i nog vaak een a, was daarom Simson nog Samson, en Mirjam nog Marjam. Samson is dus ouder dan Simson, net zoals ons nieuwtestamentische Maria(m) een ouder Hebreeuws weerspiegelt dan ons oudtestamentische Mirjam.

S(j)ibbolet

Zoals onze oosterburen moeite hebben met Scheveningen, zo konden de Efraïmieten het woord sjibbolet niet zeggen; dat werd bij hen [sibbolet]. De Grieken konden met de sj ook niet overweg. In de Septuagint-vertaling van Richteren 12:6 staat dan ook dat de Efraïmieten ‘het wachtwoord’ niet konden zeggen. Nederlandse bijbelvertalers maakten alleen in Richteren 12:6 verschil tussen de sj van sjibbolet en de s van sibbolet, omdat het verschil er daar toe doet. Maar verder gedragen ze zich als Grieken en hebben ze het over Salomo, Simeon en sabbat. Daarentegen geven joodse vertalers als Jitschak Dasberg in dat soort woorden wél de sj-klank weer. Met die klank kunnen wij Nederlanders verder trouwens uitstekend overweg. Anders was het Hebreeuwse woord sjofel immers sofel geworden, en zou Sjaron in onze kranten Saron hebben geheten. Maar de Statenvertaling van Hooglied 2:1 blijft de roos uit de vlakte van Saron bezingen.