Onze Taal. Jaargang 73

[p. 276]

Judas, Sara, Benjamin
Bijbelse eponiemen
Ewoud Sanders

De ware Jakob, een ongelovige Thomas, een bedrijvige Martha - door de eeuwen heen zijn er veel personen uit de bijbel in het Nederlands terechtgekomen. Veel van zulke eponiemen zijn ook allang weer verdwenen. Wie gebruikt nog weleens Rebekka, voor ‘vrouw die goed haar mond kan roeren’?

Bij mijn zwager thuis lazen ze vroeger drie keer per dag uit de bijbel. Mijn zwager komt uit een streng gereformeerd boerengezin uit Ouderkerk aan den IJssel. Na het ontbijt, na het middageten en aan het eind van de avond las zijn vader een bijbelhoofdstuk voor. Lange hoofdstukken werden soms in tweeën gehakt, maar als het een kort hoofdstuk was, las hij er een paar achter elkaar voor. Nooit werd er van dit ritueel afgeweken, al was het - bijvoorbeeld in de hooitijd - nog zo druk op de boerderij. En nooit werd een tekst afgeraffeld.

Bovendien werd er niks overgeslagen. In sommige bijbelboeken staan lange, saaie opsommingen over spijs- en drankwetten, over reinigingsvoorschriften en over hoe de ark precies werd gebouwd - maar ook die werden woord voor woord voorgelezen. Ook het Hooglied dus, dat volgens sommigen ‘heerlijke, erotisch getinte liefdespoëzie’ bevat. ‘Maar dat werd indertijd door ons kinderen niet onderkend’, aldus mijn zwager. ‘Mijn vader las op een uiterst monotone, lijzige toon voor. Ook zinnen als “Uw twee borsten zijn als twee welpen, tweelingen van een ree”, en “Mijn Liefste is mij een bundeltje mirre, dat tussen mijn borsten vernacht” maakten daardoor bij ons geen wulpse gedachten los.’

Opmerkelijk is dat mijn zwager als kind geen enkele bijbeltekst kreeg uitgelegd - vader las hardop, moeder en de kinderen luisterden stilzwijgend. Na ongeveer een jaar was Het Boek, vanzelfsprekend in de Statenvertaling, uit en begon vader opnieuw, van voren af aan.

Markante personen

Mijn zwager is van 1948, maar in Ouderkerk wordt in sommige gezinnen nog altijd een paar keer per dag uit de bijbel voorgelezen, net als op veel andere plaatsen in Nederland. Mijn zwager heeft er zijn buik niet van vol, hoewel hij nag maar zelden in de kerk komt. Hij leest tegenwoordig dagelijks, aan het eind van de dag, een bijbelhoofdstuk aan zijn kinderen voor. Niet meer uit de Statenvertaling, maar uit de kinderbijbel, en mede op verzoek van zijn kinderen, die ook op school veel over de bijbel horen.

Als je de bijbel van jongs af aan dagelijks opgelepeld hebt gekregen, is het vanzelfsprekend dat je op den duur goed bekend raakt met enkele markante personen uit dit werk. Dat zal een van de redenen zijn waarom er relatief veel eponiemen (dat zijn woorden die gevormd zijn op basis van een eigennaam) en uitdrukkingen met een bijbelse eigennaam bestaan. Bij een bijbels eponiem moet je denken aan Benjamin in de betekenis ‘jongste kind, lievelingetje’, bij een bijbelse uitdrukking met een eigennaam aan zo oud als Methusalem.

In totaal zijn er in de literatuur ruim zestig van dit soort woorden en uitdrukkingen gesignaleerd. Welke worden er tegenwoordig nog gebruikt, en welke niet meer? Op welke onderwerpen hebben ze betrekking en hoe zit het op dit punt met de verdeling tussen mannen en vrouwen?

Die laatste vraag is makkelijk te beantwoorden: zoals zo vaak in de geschiedenis komen de vrouwen er bekaaid af. Van de ruim zestig woorden en uitdrukkingen in deze categorie gaan er slechts tien over vrouwen. Algemeen bekend is Sara. Oorspronkelijk werd hiermee een platte speculaaspop aangeduid die een vrouw voor haar vijftigste verjaardag kreeg, maar tegenwoordig kun je ook zeggen: ‘Zij is vandaag de Sara’, zoals je van een man kunt zeggen: ‘Hij is vandaag de Abraham’ (naar Johannes 8:57).

Huisbestierster

Wat je ook nog weleens tegenkomt, is een bedrijvige Martha voor ‘een zorgvolle drukke huisbestierster’ zoals het in de grote Van Dale heet. Martha is de zuster van Maria van Bethanië en Lazarus. Toen Jezus hun huis bezocht, ging Maria rustig aan zijn voeten zitten luisteren, terwijl Martha druk bleef redderen en bedienen. ‘Zoo werd zij de type van alle bedrijvige vrouwen, van alle drukke en zorgvuldige huismoeders’, schreef dominee Zeeman in 1884. Zelden wordt hier echter bij aangetekend dat Martha niet echt blij was met die taakverdeling. Zij beklaagde zich bij Jezus dat Maria bleef zitten terwijl zij liep te draven, maar dit kwam haar op een standje van de Verlosser te staan: die vond dat Maria verstandiger was door naar hem te blijven luisteren (Lucas 10:40-42).

[p. 277]

De kuise Suzanna volgens Gustave Doré (1832-1883)

Ook kuise Suzanna wordt af en toe nog gebruikt, voor ‘kuise vrouw’, hoewel kuisheid nu vaak wordt beschouwd als een ouderwetse en uitstervende deugd. De uitdrukking verwijst naar de mooie, vrome Suzanna die in het apocriefe Daniël 13:1-64 eerst door twee geile grijsaards wordt bespied tijdens het baden en die vervolgens door hen valselijk van overspel wordt beschuldigd.

Daarmee zijn we echter door de bekende bijbelse vrouweneponiemen heen. Of zijn er nog veel mensen die de volgende eponiemen gebruiken?

-	Abigaïl voor ‘dienstmeisje’ (naar 1 Samuël 25:24);
-	Delila voor ‘valse vrouw, verraadster’ (naar Richteren 16);
-	Dorcas voor ‘liefdadige vrouw’ (naar Handelingen 9:36). Er is nog wel een actieve internationale hulporganisatie, opgezet door christelijke vrouwen, die Dorcas heet;
-	Izebel of Jezebel voor ‘hoer, slet, zedeloze vrouw’ (naar Openbaring 2:20);
-	Magdalena voor zowel ‘boetvaardige zondares’ als voor ‘sullige vrouw’ (onder andere, ten onrechte, naar Lucas 7:37-50);
-	Rebekka voor ‘vrouw die goed haar mond kan roeren’ (onder andere naar Genesis 24:57-58);
-	Zuleika voor ‘verleidelijke vrouw’. Zuleika is de vermoedelijke naam van de vrouw van Potifar; zij probeerde Jozef te verleiden (‘Lig bij mij!’) in Genesis 39:7-12.

Negatief karakter

Over naar de mannen. Dat zijn er te veel om hier uitvoerig te behandelen, maar er is één ding dat onmiddellijk opvalt. Bij de vrouwen is het aantal eponiemen met een negatieve en een positieve betekenis gelijk. Bij de mannen zijn de eponiemen met een negatieve betekenis duidelijk in de meerderheid (60 procent, tegen 25 procent eponiemen met een positieve betekenis; de rest is neutraal). We zien een stoet van onbetrouwbare raadgevers, zwakkelingen, goedzakken, sukkels, sullen, bangeriken, gemeneriken, zonen die zich tegen hun vader verzetten, zondaars, druktemakers, windbuilen, ongelikte beren, onnozelaars, stijfkoppen, wreedaards, treiteraars, verraders en norse, onverstandige of jaloerse kerels aan ons voorbij trekken. Met namen als Absalom, Achab, Achitofel, Ezau, Goliath, Judas, Kaïn, Lamech, Lappidoth, Moab, Mordechai, Nabal, Naboth, Nicodemus en Zebedeüs. Dat vooral bijbelfiguren met een negatieve karaktertrek het in het Nederlands tot eponiem hebben geschopt, zal wel komen doordat priesters en dominees hun gelovigen graag angst inboezemden - angst voor God en angst voor de gevolgen van een leven in zonde. En misschien is het ook wel zo dat de Nathanaëls (‘eenvoudig en oprecht mens’, naar Johannes 1:48) of Salomo(n)s (‘wijs iemand’, naar 1 Koningen 3) onder ons sterk in de minderheid zijn.

Nico de Mus

Ondertussen blijft de vraag hoe wijdverbreid dit soort woorden en uitdrukkingen nu zijn geweest. Ze zijn voornamelijk gedurende de negentiende eeuw opgetekend in tijdschriften en in specialistische en algemene naslagwerken (de jongste collectie, samengesteld door C.G.L. Apeldoorn en T. Beijer, dateert van 1997 en is getiteld Van Achilleshiel tot Toorn van Zeus. Bijbelse en mythologische eponiemen in de Nederlandse taal). Opname in een woordenboek wil echter niet altijd zeggen dat woorden en uitdrukkingen een druk leven leiden of hebben geleid in de spreek- of schrijftaal. Soms wordt daar ook iets over gezegd. Zo vermeldt de grote Van Dale nog altijd zebedeus in de betekenis ‘weerloze tobber, sul’ (waarschijnlijk naar Marcus 1:19-20), maar al in 1874 schreef de bekende Amsterdamse dominee E. Laurillard in het boekje Bijbel en volkstaal: ‘Nimmer heb ik den naam Zebedeüs hooren gebruiken in den zin van: een “achterblijver” of een “sukkelaar”.’

Bij mijn zwager thuis werd er in ieder geval weinig op deze manier naar de bijbel verwezen. Men vond dit al snel te frivool en een vorm van spotten met de Heilige Schrift. Algemeen bekende uitdrukkingen als de ware Jakob, een Judas of een Salomonsoordeel konden wel door de beugel, maar toen mijn zwager een keer voor de grap zei dat je de naam Nicodemus moest uitspreken als ‘Nico de Mus’, kreeg hij meteen een ‘pets’ voor zijn hoofd. Natuurlijk mocht hij geen ‘Jeetje’ zeggen, want dat is een verbastering van Jezus, maar ook iedere blijk van desinteresse tijdens het driemaaldaagse bijbellezen kon worden bestraft. In de woorden van mijn zwager: ‘Als ik tijdens het schriftlezen mijn hoofd even op mijn armen op tafel liet rusten, kon ik een klap verwachten.’

Het hoofd op de armen - dat lijkt op slapen. En slapen tijdens het lezen van Gods woord, dat kan nooit goed aflopen. Ook daar is een eponiem voor, dat in 1899 is vastgelegd in het boek Woordenschat, van T.H. de Beer en E. Laurillard. Volgens dit woordenboek kun je iemand die tijdens een kerkdienst in slaap valt, schertsend een ‘Eutychus’ noemen, naar Handelingen 20:9, waar wij lezen: ‘En een zeker jongeling, met name Eutychus, zat in het venster en met een diepen slaap overvallen zijnde, alzo Paulus lang tot hen sprak, door den slaap nederstortende, viel van de derde zoldering nederwaarts, en werd dood opgenomen.’