Onze Taal. Jaargang 73

[p. 268]

‘Vlamingen hangen niet zo sterk aan de letter van de tekst’
Interview met Paul Gillaerts van het Vlaamse NBV-lezerspanel
Jan Erik Grezel

Paul Gillaerts, hoogleraar Nederlands aan de tolken- en vertalersopleiding van de Antwerpse Lessius Hogeschool, heeft tien jaar lang meegewerkt aan de Nieuwe Bijbelvertaling. Als lid van de begeleidingscommissie, maar vooral ook als voorzitter van het Vlaams lezerspanel, heeft hij de vertalers op de vingers gekeken. Welke hollandismen heeft hij buiten de bijbel weten te houden? En wat vonden de Vlamingen verder zoal?

Hoofdschuddend opent Paul Gillaerts een kolossale archiefkast in de koele catacomben van de Lessius Hogeschool in Antwerpen. Honderden rapporten staan in gelid bijeengedrongen. ‘Dit is wat wij over de Nieuwe Bijbelvertaling hebben verzameld.’ Het klinkt alsof hij het zelf nog niet kan geloven.

Het ‘project’ - de Deltawerken onder de hedendaagse vertaalarbeid - is volbracht. Gillaerts was lid van de begeleidingscommissie én voorzitter van het Vlaams lezerspanel. ‘Dat panel had als opdracht de geleverde vertalingen na te vlooien op hollandismen, woorden en zinswendingen die Vlamingen als te Hollands zouden ervaren. Het moest een vertaling worden voor het hele Nederlandse taalgebied. Daar hoort Vlaanderen, met zijn zes miljoen Vlamingen, ook bij. We wilden hun een bijbelvertaling geven die niet nodeloos “regionaal” zou aandoen, en met regionaal bedoel ik dan “westelijk Nederlands”. Daarbij gaat het niet alleen om verkeerde woorden, maar ook om de associaties die woorden in Vlaanderen kunnen oproepen. Bij “tijdens het lopen” (Lucas 24:17) bijvoorbeeld denken Vlamingen aan joggen, want lopen betekent bij ons vooral “hardlopen”. In de eindvertaling is die associatie weggewerkt; het werd: “Waar loopt u toch over te praten?”’

‘Overigens hebben niet al onze aanmerkingen tot wijzigingen geleid. We hebben het eens nageteld: ongeveer 40 procent van onze opmerkingen is in de eindversie terug te vinden. Dat vind ik een goede score.’

Gij

De gij-vorm is in de Nieuwe Bijbelvertaling gesneuveld. Hebben de Vlamingen, voor wie ge en gij nog springlevende vormen zijn in de gesproken taal, daar geen moeite mee? Gillaerts: ‘Wij hebben in eerste instantie voorgesteld om het gij-gebruik niet uit te sluiten. In Vlaanderen kunnen we met ge en gij beleefdheid én vertrouwelijkheid uitdrukken en dat komt ons bijvoorbeeld in een gebedscontext goed van pas: God is tegelijk nabij en veraf. Anderzijds moeten we constateren dat de gij-vorm ook in Vlaanderen, ondanks het frequente gebruik ervan in de omgangstaal, al enigszins een gedateerde vorm aan het worden is. Kijk eens in de jeugdliteratuur, daar kom je ge en gij helemaal niet meer tegen. Het is van groot belang dat de vertaling met de taalontwikkeling meegaat, dus rekening houdt met wat de jeugd als taal meekrijgt. Je vertaalt toch voor de toekomst? Daarom hebben we het uitsluiten van deze vormen aanvaard. Daar valt voor ons mee te leven.’

Druiventreder

‘Gemeente is ook een woord dat in Vlaanderen een andere lading heeft. We kennen het hier alleen in administratieve zin en niet in de betekenis “kerkelijke eenheid”. Verder is een bokaal in Vlaanderen een voorwerp om vruchten in te doen en niet om uit te drinken. En een uitdrukking als “daar komt niets van in” (Handelingen 16:37) ervaren wij als Hollands. Hier zeggen we liever “daar komt niets van” of “geen sprake van”. Uiteindelijk is het in de NBV geworden: “Geen sprake van!”’

Hoe ver reikte de Vlaamse inbreng precies?

‘We hebben onze opdracht ruimer opgevat dan louter hollandismen aanwijzen. Ik heb mij omringd met mensen die veel verstand van teksten hebben. En die kijken niet alleen of de vertaling op woordniveau goed is, maar ook of de vertaling als geheel goed overkomt. Een bijbelboek dat poëzie is, zoals de Psalmen, moet in de vertaling ook als poëzie werken.’

‘Over stijl en beeldspraak hebben we ook opmerkingen gemaakt. Vlamingen zijn gevoeliger voor beeldspraak. Dat heeft te maken met de rol van het beeld in onze cultuur. Neem nu het woord druiventreder, “iemand die met de voeten de druiven perst”. Daar hadden de vertalers in Amos 9:13 “druivenplukker” van gemaakt, omdat de mensen niet meer zouden weten wat druiventreder betekent. Voor Vlamingen hoef je de tekst in vertaling niet zo te veranderen, want wij kennen dat beeld nog wel omdat we

[p. 269]

druiventreders kennen van de voorstellingen in onze kerken. Gelukkig heeft druiventreder het gered, in de eindtekst.’

Paul Gilberts, voorzitter van het Vlaams lezerspanel: ‘Vlamingen zijn gevoeliger voor beeldspraak.’
Foto: Erik Dams

Hollandse hikstijl

‘Overigens bemoeiden wij ons zo weinig mogelijk met de eigenlijke vertaling - dat was ons werk niet. We wilden de vertaalde teksten beoordelen op de kwaliteit van het Nederlands. We beperkten ons dus vooral tot een neerlandistieke ondersteuning vanuit Vlaanderen op het terrein van taal en tekst.’

Ook op het niveau van de zinsbouw?

‘Ja, een voorbeeld op zinsniveau is het vermijden van zogenoemde tangconstructies. Van “Mijn tong kleeft aan mijn gehemelte vast” (Psalm 22:16) maken wij liever “Mijn tong kleeft vast aan mijn gehemelte.” In gewoon taalgebruik is er wat meer bandbreedte, maar in poëzie moet je vaak de tang wat verkorten. Het heeft niet alleen met de uitspreekbaarheid en het ritme van de zin te maken, maar ook met de manier waarop poëzie werkt: het gaat om de spanning tussen versregel en zinsbouw; met een tang is die spanning te groot en wordt het proza. Uiteindelijk is in de NBV dat “vast” weggelaten.’

‘Ook komt in Vlaanderen een constructie als op komt dagen (in plaats van komt opdagen) of om te laten roepen (in plaats van te laten omroepen) vreemd over; we hebben daar zelfs een aparte term voor: de “Hollandse hikstijl”. Verder zijn we wat conservatiever in de interpunctie, vooral als het gaat om de komma tussen bijzin en hoofdzin. Als je met de bijzin begint, plaatsen wij - ook weer vanwege de voorleesbaarheid - aan het eind daarvan een komma, maar dat gebruik wordt in Nederland steeds meer losgelaten. In de eindversie is het kommagebruik hier en daar anders dan wij zouden doen, en ook de hikstijl is niet overal verdwenen.’

‘Meer op het terrein van stilistiek liggen onze opmerkingen over verkeerde samentrekkingen, verwijswoorden en woordkeus. Een voorbeeld van dat laatste is de vertaling van Zacharia 11:1: “vuur zal je ceders verzwelgen”. Daar hebben wij met succes gepleit voor verteren. En in Judit 1:14 stond “de straten prijsgeven aan plundering”. Daarvan vroegen wij ons af: Kan dat wel? Steden of huizen worden geplunderd, maar stráten ...? Uiteindelijk is het toch geworden: “waar hij (...) de straten plunderde”.’

Maar die laatste opmerkingen en voorstellen tot verbetering zouden Nederlandse correctoren toch ook maken? Wat is daar typisch Vlaams aan?

‘Het is niet typisch Vlaams, maar Vlamingen zijn er meer op gericht. Dat heeft met onze taalgeschiedenis te maken. Wij hebben de invoering van het Nederlands als voertaal moeten bevechten. Het Nederlands is hier als formele variant pas in de jaren zestig van de vorige eeuw doorgedrongen, taalhistorisch is dat heel recent. We zitten nu in de fase waarin het Nederlands meer schakeringen krijgt, er is ook sprake van regionalisering en informalisering. Maar ook van die ontwikkeling zijn we ons erg bewust. Juist dat taalbewustzijn betekende voor het commentaar op de bijbelvertaling dat wij heel uitdrukkelijk onze suggesties zo veel mogelijk hebben beargumenteerd. En niet alleen op woordniveau, maar ook als het ging om beeldspraak, ritme, woordvolgorde of register.’

‘Soms schoot de vertaling door naar te modieus, zoals in 1 Koningen 5:6, waar in de voorlopige versie het woord wagenpark voorkwam.’

Wat moeten we ons voorstellen bij registeropmerkingen?

‘Soms schoot de vertaling door naar te modieus, zoals in 1 Koningen 5:6, waar in de voorlopige versie het woord wagenpark voorkwam. Niets veroudert in taal zo snel als juist dat modieuze taalgebruik, dus daar hebben wij ook op gelet. Uiteindelijk werd het: “Voor zijn wagens beschikte Salomon over veertigduizend paarden in zijn stallen (...).” In Matteüs 23:15 stond “een hellekind in het kwadraat”; daarvoor hebben wij voorgesteld “twee keer zo erg als jullie”. Dat voorstel heeft het overigens niet gehaald.’

Boven-Moerdijks

‘De vertalers kozen naar ons idee ook weleens een te hoog, te deftig register, bijvoorbeeld door het gebruik van de zogenoemde optativus (wensende wijs) in “God geve je dauw uit de hemel” (Genesis 27:28). De optativus in het onzevader (“Uw koninkrijk kome, Uw wil geschiede”) is overigens zeer uitvoerig besproken. Dat moest in gewonere taal omgezet worden. Die optativus laat zich niet gemakkelijk omschrijven, dat

[p. 270]

wordt te omslachtig. Daar heeft men “Laat uw naam geheiligd worden, laat uw koninkrijk komen” van gemaakt. Ons commentaar daarbij was dat zo'n woord niet steeds herhaald moet worden, je kunt met samentrekkingen werken. Dan krijg je een sterkere tekst en dat is bij een poëtische gebedstekst als het onzevader natuurlijk belangrijk. In beide gevallen zijn onze suggesties uiteindelijk niet gehonoreerd.’

Stuit het veranderen van zo'n tekst, die hele generaties uit hun hoofd kennen, in Vlaanderen niet op fel verzet? In Nederland gaf Piet Grijs in 1993 de vertalers al een schot voor de boeg door te schrijven: ‘Blijf met je poten van mijn brandend braambos af!’ Hoe kijkt men daar in België tegen aan? ‘Dat verzet is boven-Moerdijks, een protestantse aangelegenheid. Vlamingen hangen niet zo sterk aan de letter van de tekst. Wij zijn niet behept met het idee dat de tekst, bijvoorbeeld het onzevader, alleen maar in die specifieke formulering kan. Ook wij zijn aan het onzevader gehecht, maar we beseffen heel goed dat het een vertaling is. De taal maakt nu eenmaal een ontwikkeling door en vraagt telkens weer om nieuwe vertalingen. In theologische zin is voor ons de bijbel weliswaar de basis maar niet de enige inspiratiebron voor ons geloof. Wij relativeren de vertaalde bijbeltekst en waken voor de verstening ervan. Die verstening leidt niet tot een diepere geloofsbeleving.’

‘Je hebt toch niet de illusie dat je met één bepaalde naam greep zou kunnen krijgen op God?’

Het Vlaams lezerspanel vlooide de vertalingen na op hollandismen.
Foto: Nederlands
Bijbelgenootschap / Photess

De Vlaamse lijstjes

Het Vlaams lezerspanel heeft duizenden suggesties gedaan om de vertaling beter aan te laten sluiten bij de taal werkelijkheid in Vlaanderen. Het ging daarbij onder meer om de volgende categorieën:
ongewenste associaties: ‘meiden’ (Ruth 2:8); voorgesteld is: ‘werksters’; is geworden: ‘de vrouwen die voor mij werken’;
hollandismen: ‘rechtsomkeert’ (Rechters 3:19) is blijven staan; voorgesteld was ‘rechtsomkeer’;
te hoog of te laag register: ‘zonder mopperen’ (1 Petrus 4:9); werd te laag gevonden; is geworden: ‘zonder klagen’;
beeldspraak en idioom: ‘bij het krieken van de dag’ (1 Samuël 9:26); is blijven staan; het Vlaams lezerspanel vond dat ‘striptaal’;
‘zijn armen zijn voor eeuwig onder u’ (Deuteronomium 33:27) werd vanwege de meerduidigheid als komisch ervaren (is geworden: ‘zijn armen dragen u voor eeuwig’);
ritme en woordvolgorde: ‘Ik ben de stem van een die in de woestijn roept. Maak de weg van de Heer recht’ (Johannes 1:23); voorgesteld is iets aan de ‘tangconstructie’ te doen: dat ‘roept’ en ‘recht’ staat te ver van waar het bij hoort; het gaat niet om het roepen of overeen kromme weg, maar om de woestijnervaring en de weg van de Heer; is geworden: ‘Ik ben de stem die roept in de woestijn: “Maak recht de weg van de Heer”’;
syntactische fouten: verkeerde samentrekking: ‘Laten we elkaar niet uit eigenwaan de voet dwarszetten en een kwaad hart toedragen’ (Galaten 5:26) is geworden: ‘Laten we elkaar niet uit eigenwaan de voet dwarszetten en elkaar geen kwaad hart toedragen’;
tekstuele opmerkingen: ‘Ook Titus nam ik mee. Het was mij in een openbaring opgedragen’ (Galaten 2:1-2); in deze vertaling verwijst ‘het’ naar het meenemen van Titus, maar het gaat om de opdracht om naar Jeruzalem te gaan; is geworden: ‘Na verloop van veertien jaar ging ik opnieuw naar Jeruzalem, samen met Barnabas en Titus. Dat was mij in een openbaring opgedragen.’

Politiek correct

‘Die relativering zag je ook in de discussie over de vertaling van de godsnaam. Wat moet je met dat Hebreeuwse JHWH? De Onuitspreekbare? De Heer? De Koning? De Almachtige? Die kwestie heeft net als in Nederland ook in Vlaanderen gespeeld, maar wij gaan niet zo lang door met de discussie. Je hebt toch niet de illusie dat je met één bepaalde naam greep zou kunnen krijgen op God? Op een zeker moment hak je de knoop door. Maar in Nederland moet iedereen daar z'n zegje over doen en uiteindelijk wordt het toch in kleine kring besloten. Je kunt daar toch geen referendum over houden? Bovendien was het probleem al behandeld bij de Willibrordvertaling, de katholieke bijbelvertaling uit 1975 en 1995. We hebben nu ook weer afgesproken dat we in de traditie blijven en voor de heer kiezen.’

Maar aan de vertaling de heer zit nog een ander aspect: je kiest daarmee voor een mannelijke aanduiding.

‘Dat bezwaar past bij een feministische benadering. De gevoeligheid op dat punt vind ik ook wel iets voor Nederland; het lijkt soms wel of het feminisme in Nederland is uitgevonden. Zo'n bezwaar is meer een symptoom van het gebrek aan emancipatie van Nederlandse vrouwen dan een uiting van progressiviteit van de Nederlandse samenleving. Maar goed, de vraag is in hoeverre je seksespecifiek of sekseneutraal moet en kan vertalen. Neem de vorm broeders en zusters. In het Grieks staat er “adelphoi”. Dat betekent “broeders”, dat is de mannelijke vorm. Er bestaat ook een vrouwelijke vorm, maar die staat er niet in het Grieks. Toch is het meestal vertaald met “broeders en zusters”. Die zusters werden eraan toegevoegd om aan te geven dat die er ook bij hoorden. Maar is dat wel de strekking van de tekst? Verliest men dan niet

[p. 271]

uit een of andere neiging tot politiek correct denken uit het oog dat de verhoudingen tussen mannen en vrouwen tweeduizend jaar geleden anders lagen?’ U noemde net de katholieke Willibrordvertaling. Bestaat er in Nederlandssprekend België, dat toch voor het overgrote deel katholiek is, wel behoefte aan een nieuwe, interconfessionele vertaling? ‘Er zijn drie redenen waarom er in Vlaanderen minder reikhalzend naar die bijbelvertaling wordt uitgekeken dan in Nederland - en waarom de presentatie ervan in oktober ook wat minder groots opgezet zal zijn. In de eerste plaats is dat wat ik al noemde: de waarde die er aan de letter van de tekst wordt gehecht. Die is in Vlaanderen wat minder sterk. In de tweede plaats hebben we hier te maken met een ontkerkelijking die later op gang gekomen is dan in Nederland maar nu zo snel gaat dat ieder bijbels-christelijk besef bij voorbaat als reactionair wordt afgedaan. En de derde factor is inderdaad het bestaan van een hedendaagse kerkbijbel, de Willibrordvertaling.’ Maar hoe verhouden die vertalingen zich tot elkaar?

‘De nieuwe vertaling is niet zozeer een vervanging van de Willibrordvertaling. Beide vertalingen kunnen goed naast elkaar bestaan. In verband met die ontkerkelijking is bij de Nieuwe Bijbelvertaling het uitgangspunt geweest om ook een cultuurbijbel te maken die heel toegankelijk is voor het niet-kerkelijke volksdeel. Verder is de nieuwe vertaling in vergelijking met de Willibrord consistenter. Er is ook meer recht gedaan aan het literaire aspect van bepaalde bijbelboeken. Dat zeg ik ook als iemand die thuis is in de poëzie en die weet hoe poëzie functioneert. In de Psalmen is niet alleen de betekenis vertaald, de vertalers hebben ook het poëtische tot uitdrukking proberen te brengen, bijvoorbeeld door met strofen te werken. Ook Prediker is met grote literaire vakkennis vertaald.’

‘Lucht en leegte’

Wat is er van het overbekende ‘ijdelheid der ijdelheden’ van Prediker geworden?

‘“Lucht en leegte”. Dat is concreet en beeldrijk, het is allitererend, en er zit ook nog iets van “absurditeit” in, wat uitdrukking geeft aan een eigentijds levensgevoel. Die vertaling verenigt zo alles wat er ook in het Hebreeuws staat, heb ik me laten vertellen - ik ken de brontaal niet. Maar “ijdelheid der ijdelheden” staat er in elk geval niet; dat is een vertaling, ook al is het een gevleugelde zegswijze geworden.’

‘In het gevleugelde woord schuilt trouwens ook een gevaar: doordat men ijdel niet meer kent in de betekenis “leeg” - zoals uit die verzen van Prediker spreekt - begrijpt men de uitdrukking niet meer. Dat zie je vaker gebeuren: de taalgebruiker gaat aan de loop met een los zinnetje uit de bijbel, het dringt in de standaardtaal door, maar men kent de oorspronkelijke betekenis niet meer.’

Maar met die nieuwe vertaling verdwijnt de betekenis van ijdel in de zin van Prediker juist helemaal uit de taal, want ook de bijbellezers van de toekomst zullen die betekenis niet meer kermen. ‘Is dat dan jammer? De bijbel is toch niet voor eens en altijd vastgelegd in één vertaling? En er verdwijnen misschien woorden en betekenissen, maar de nieuwe vertaling zorgt ook weer voor taalvernieuwing. Het zal nog even duren voordat we daar meer zicht op hebben.’