Onze Taal. Jaargang 73

Waar komt jij vandaan?
Nicoline van der Sijs

Nicoline van der Sijs gaat in haar nieuwe boek na hoe het Standaardnederlands aan zijn huidige vorm kwam. Ze onderzocht bijvoorbeeld het woordje jij.

Middeleeuwers zeiden in het Nederlands geen jij, maar du. Als ze bijvoorbeeld wilden vertellen dat ‘je’ iets had misdaan, dan werd dat du heves mesdaen. Maar dat du had niet het eeuwige leven. Het kreeg vanaf de dertiende eeuw concurrentie van het woordje ghi, dat aanvankelijk nog ‘jullie’ betekende en in de loop van de tijd steeds meer ging dienen als een soort beleefd jij. De afstand tussen du en ghi werd almaar groter. Du werd op een gegeven moment zelfs zo informeel dat het alleen nog maar gebruikt werd in scheldkanonnades als du bloed-tyran, du hontsvoth en du stomme ende dove geest. Daarna verdween het helemaal, behalve in oostelijke dialecten.

Ook ghi ontbreekt in het huidige Standaardnederlands. Dat komt doordat het in de zeventiende eeuw plaats moest maken voor jij. Over hoe dat gegaan is, wordt nu al precies tachtig jaar gediscussieerd. Er zijn twee theorieën.

Hollandse uitspraak van gij

De eerste theorie gaat ervan uit dat ghi in het Hollandse dialect, dat later de norm werd voor het Standaardnederlands, altijd al is uitgesproken als [jie], terwijl de overige dialecten een g-klank gebruikten. Niemand schreef destijds ji, omdat niet duidelijk was hoe men die spelling moest uitspreken: als [jie], [ie], [ij] of [jij]? Daarom spelde men ghi of gi: in de Middeleeuwen was het gebruikelijk dat een g voor een e of een i werd uitgesproken als [j] of [zj]. Als men de g-klank wilde weergeven, dan spelde men gh (bijvoorbeeld jaghen).

De uitspraak [jie] zou in de Renaissance veranderen. Vanaf toen werden bijna alle lange i's namelijk als [ei] uitgesproken (zie ‘Etymologica’ van mei 2003): swine werd zwijn, bliven werd blijven, ghi werd gij, en zo werd [jie] ook jij.

Jij komt van -(d)i

Het andere kamp vermoedt dat jij van -(d)i komt, de onbeklemtoonde vorm van ghi die aan het woord ervoor werd vast geschreven: brenghdy (‘brengt ge’ - de y werd uitgesproken als [ie]), hebdi (‘hebt ge’), suldy (‘zult ge’), zydy (‘zijt ge’).

Dankzij de i zou de d die ervoor stond, zijn verzacht en meer voor in de mond zijn uitgesproken. Zo werd di via dji, dzji, zji tot ji, waarna de i werd gereduceerd tot een e, zodat ji veranderde in je. Die verandering vond niet plaats wanneer ji met nadruk werd uitgesproken, bijvoorbeeld wanneer het niet na maar voor het werkwoord stond; in die gevallen veranderde het in jij.

Van de baan

Volgens de eerste theorie zou het verschil tussen ghi/gij en ji/jij niet meer zijn dan een spellingkwestie. In dat geval ligt het voor de hand dat het probleem genoemd wordt in de toenmalige spellinggidsen. Terug naar de bron, zou Erasmus zeggen. En inderdaad: de kwestie wordt in twee spellinggidsen vermeld. In 1581 is de regel dat de g voor e en i als [j] wordt uitgesproken (zie theorie 1) kennelijk niet meer van toepassing, want in dat jaar ontkent Pontus de Heuiter in zijn Nederduitse orthographie de j-uitspraak voor de g, en hij pleit ervoor de spelling gh af te schaffen. Volgens hem kon er gewoon gij (en gapen, geven, giften, etc.) geschreven worden, want - en nu komt het! - ‘niemand zegt ij, japen, jeven, jiften’. Hij ontkende dus glashard het bestaan van de uitspraak jij (door hem gespeld als ij). En hij is niet de enige: in 1612 sluit Jacob van der Schuere zich in de Nederduydsche Spellinge bij deze mening aan. Volgens Van der Schuere klinkt de g voor een e, i en y hetzelfde als voor een a, o, u, l en r, en daarvan geeft hij als voorbeeld de uitspraak van gy (!), waarvan de beginklank volgens hem net zo klinkt als die van gaef, god en gunst.

Het woord jij wordt voornamelijk vanaf 1615 in kluchten en dergelijke gevonden; in de periode waarin de spellinggidsen van De Heuiter en Van der Schuere verschenen, is het nauwelijks genoteerd. Hun opmerkingen bewijzen dat op dat moment g(h)i niet werd uitgesproken als [jie], en dat betekent dat jij in ieder geval niet direct van [jie] komt. Daarmee is de eerste theorie definitief van de baan. Jij en je zijn dus niet altijd de Hollandse uitspraak voor gi geweest, maar ze zijn pas in de Renaissance ontstaan uit de onbeklemtoonde vorm van ghi.

Wat gebeurde er intussen met die beleefdheidsvorm ghi? Die werd in de standaardtaal geleidelijk aan vervangen door u, oorspronkelijk alleen een derde- en vierdenaamvalsvorm. Maar dat is weer een heel ander verhaal.

Dit stuk is een bewerking van een passage uit Van de Sijs' Taal als mensenwerk. Het ontstaan van het ABN.