Onze Taal. Jaargang 73

[p. 229]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Bataven/Batavieren

?Onlangs stond in het Utrechts Nieuwsblad een verhaal met als ondertitel: ‘Geschiedenis van Bataven moet worden herschreven’. Ik heb altijd geleerd dat onze ‘voorouders’ Batavieren heetten; wat is nu juist?

Bataven is net zo juist als Batavieren.
Joost Rosendaal, Bataven! Uitgeverij Vantilt, 2003

!Beide vormen zijn juist; er is geen betekenisverschil. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) is Bataven de vernederlandste vorm van het Latijnse Batavi, en zou Batavieren ‘naar analogie van andere volksnamen op -ier (verg. b.v. Arabier naast Arabië)’ afgeleid zijn van Batavië (‘het land der Batavieren’). Het WNT schreef in 1895 overigens nog dat Bataven als naam van de Germaanse stam ‘weinig in gebruik’ was.

Bataven of Batavieren wordt een enkele keer gebruikt als synoniem van Nederlanders (vroeger bij dichters, maar ook wel enigszins spottend-verheven). Op die manier komt het onder meer voor in het motto van het WNT, een citaat van Willem Bilderdijk: ‘Bataven! kent uw spraak en heel haar overvloed.’

Recent/recentelijk

?Wat is juist: ‘Recentelijk hebben we een stijging waargenomen’ of ‘Recent hebben we een stijging waargenomen’?

!Veel woordenboeken en taaladviesboeken maken het volgende onderscheid: recent is een bijvoeglijk naamwoord, recentelijk een bijwoord. Recent wordt gebruikt in combinatie met een zelfstandig naamwoord, bijvoorbeeld: de recente waarnemingen, het recente verleden; het is vaak te vervangen door nieuw of nabij. Recentelijk zegt iets over de hele zin of een deel van de zin; het is synoniem met bijvoorbeeld onlangs of pasgeleden.

Op grond hiervan zou in uw zin recentelijk gebruikt moeten worden. Toch is volgens onder meer het Van Dale-woordenboek Hedendaags Nederlands (2002) en Koenen (1999), en bijvoorbeeld ook volgens het Taalunieversum (de publiekswebsite van de Nederlandse Taalunie), recent eveneens als bijwoord te gebruiken. ‘Recent hebben we een stijging waargenomen’ is dus ook mogelijk. Het werkt echter niet andersom: de recentelijke waarnemingen (met recentelijk als bijvoeglijk naamwoord) is niet juist.

Overigens werd recentelijk in het verleden afgekeurd als anglicisme: het zou een te letterlijke vertaling zijn van het Engelse recently. Het woord is echter volledig ingeburgerd. Wel kan het vaak eenvoudig worden vervangen (afhankelijk van de context) door bijvoorbeeld onlangs, zojuist of kortgeleden.

Opgaande/opkomende zon

?Soms schrik ik van het taalgebruik in Onze Taal. Riemer Reinsma denkt tot tweemaal toe dat de zon opgáát (juli/augustus, pagina 186). De zon kómt op en gáát onder.

!Het werkwoord opgaan kan heel goed gebruikt worden in combinatie met hemellichamen; alle woordenboeken vermelden dit gebruik. Al in 1910 schreef het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) dat opgaan in dit verband betekent: ‘Rijzen. Eigenlijk: (schijnbaar) eene opwaartsche beweging langs het uitspansel maken, doch doorgaans bepaaldelijk in den zin van: zich boven den horizon beginnen te vertoonen, opkomen, of alleen: zichtbaar worden.’

Het is het gewoonst om opkomen te gebruiken, zeker in de algemene betekenis ‘te voorschijn komen’ (‘Kijk, de zon komt al op’), maar opgaan is ook mogelijk als het om het ‘omhooggaan’ van de zon in het algemeen gaat (‘De zon gaat 's zomers al vroeg op’).

Wie opgaan gebruikt, is overigens in goed gezelschap. Zo dichtte Hendrik Tollens in de negentiende eeuw: ‘Zoo gaat zij [= de zon] iedren ochtend op / En elken avond onder.’ En ook in de Statenvertaling van de bijbel wordt consequent voor opgaan gekozen, bijvoorbeeld in Mattheüs 13:6: ‘Maar als de zon opgegaan was, zo is het [zaad] verbrand geworden; en omdat het geen wortel had, is het verdord.’

Opvallend is verder dat wat het bijbehorende zelfstandig naamwoord betreft, zonsopgang - ook in de woordenboeken - veel gebruikelijker is dan zonsopkomst.

Tekenares/tekenaarster

?De grote Van Dale noemt bij het woord tekenaar twee vrouwelijke vormen: tekenares en tekenaarster. Zijn die woorden inderdaad allebei goed?

!De vrouwelijke vorm van persoonsaanduidingen die op -aar eindigen, wordt meestal gevormd met -ares: lerares, winnares, bedelares, martelares. Als de lettergreep vóór de uitgang echter een toonloze e bevat, is vaak ook de vorm -aarster mogelijk: bedelaarster, martelaarster, tekenaarster.

Er is dan wel een betekenisverschil, dat verwoord wordt in onder andere het Morfologisch handboek van het Nederlands (1993) van Wim de Haas en Mieke Trommelen: tekenaarster betekent niets meer dan ‘iemand die tekent’, terwijl tekenares een gespecialiseerde betekenis heeft - in dit geval ‘het beroep van tekenaar’. Hoe meer de gedachte aan een beroep of een vaste eigenschap zich opdringt, hoe minder goed de variant op -aarster mogelijk is: daarom is het kunstenares (beroep) en martelares (onontkoombare eigenschap) in plaats van kunstenaarster en martelaarster. En omgekeerd zijn wandelares en kwebbelares niet mogelijk; de juiste vormen zijn wandelaarster en kwebbelaarster.

Masochisme

?Waar komt het woord masochisme vandaan?

!Masochisme is een eponiem: het is afgeleid van een persoonsnaam, in dit geval die van de Oostenrijkse schrijver Leopold von Sacher-Masoch (1836-1895). Masochisme houdt in dat iemand plezier of zelfs seksueel genot beleeft aan het ondervinden van pijn of vernederingen. Von Sacher-Masoch was een van de eersten die dit verschijnsel beschreven, onder meer in zijn erotische roman Venus im Pelz (1870). Op basis van diens naam vormde de Duitse psychiater Richard von Krafft-Ebing daarom in 1889 het woord Masochismus om het verschijnsel aan te duiden - volgens de Grote Winkler Prins overigens ‘tot grote ergernis van de auteur’.