Onze Taal. Jaargang 73

[p. 194]

Van olympiade tot Bachmarathon
Invloed van de Olympische Spelen op onze taal
Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Hoe olympisch is het Nederlands? Niet heel erg - zeker niet in vergelijking met de sporen die afzonderlijke sporten als voetbal en wielrennen in onze taal hebben nagelaten. Toch zijn de Spelen op sommige onderdelen letterlijk spraakmakend geweest.

Als op 13 augustus in Athene de Olympische Spelen beginnen, kunnen de Olympische goden met een gerust hart volharden in hun spreekwoordelijke kalmte. Strikt genomen hebben zij namelijk niet veel met de Olympische Spelen te maken. In de Oudheid werden die Spelen niet - zoals vaak wordt gedacht - gehouden bij de berg Olympus, waar Zeus en zijn medegoden zich volgens de overlevering vermeien met het bestieren van de wereld. Nee, ze vonden plaats nabij het Griekse tempeldorp Olympia, vandaag de dag niet veel meer dan een ruïne, dat echter nog steeds voorkomt in de naam van het grootste sportevenement ter wereld. Daarmee heeft dat dorpje zich in zo ongeveer alle talen van de wereld onsterfelijk gemaakt.

De dorpsnaam Olympia leeft bovendien voort in de soortnaam olympiade, die tegenwoordig niet zozeer meer als synoniem van Olympische Spelen dient als wel wordt gebruikt voor ‘groots opgezette wedstrijd’ in het algemeen. Vooral in samenstellingen van het type golfolympiade, hockeyolympiade en schaakolympiade is olympiade de laatste jaren extreem populair geworden. Daarnaast inspireert het woord olympiade onze tijdgenoten keer op keer tot het maken van namen van allerlei andere grote, al dan niet sportieve evenementen. Denk bijvoorbeeld aan de periodiek gehouden wereldtuinbouwtentoonstelling met de naam Floriade. Of aan de spartakiade, de sportmanifestatie die in een niet al te ver verleden in het Oostblok werd georganiseerd.

De fakkel doorgeven

De invloed die de Olympische Spelen op onze taal hebben, strekt zich echter verder uit dan de naam zelf. Zonder dit sportieve evenement zouden we het bijvoorbeeld moeten stellen zonder uitdrukkingen als olympisch ideaal (‘meedoen is belangrijker dan winnen’) en natuurlijk de olympische vlam, de ‘eeuwige’ vlam, die na elke Spelen overigens weer gedoofd wordt, om bij de volgende editie opnieuw te worden ontstoken.

Het branden van die olympische vlam is trouwens nog niet zo'n heel oude traditie. Weliswaar brandde er naar men aanneemt in de Oudheid in Olympia permanent een vlam op een altaar gewijd aan Hestia (de godin van de huiselijke haard), maar na de ondergang van het oude Griekenland doofde die eeuwige vlam. Het duurde tot de twintigste eeuw voor het vuur weer werd aangestoken. Bij voorkeur werd dat gedaan met behulp van de lichtstralen van Apollo zelve, al is de tussenkomst van deze zonnegod niet noodzakelijk.

Het herbegin van de traditie rond het olympisch vuur vond in feite plaats in onze eigen moerasdelta, want in 1928, toen de Olympische Spelen in Amsterdam werden gehouden, werd voor het eerst tijdens de Spelen een vuur brandend gehouden in een speciaal daarvoor gebouwde toren. Acht jaar later stelde het organiserend comité voor om de vlam niet ter plekke aan te steken, maar vanuit Olympia te laten aanvoeren door fakkeldragers. Deze fakkeldragers droegen de vlam over een traject tussen Olympia en Berlijn, en gaven hem onderweg aan elkaar door. Mogelijk zijn vanaf die tijd uitdrukkingen als de fakkel doorgeven en de fakkel overnemen ontstaan. Deze uitdrukkingen zijn namelijk nog vrij jong. In feite zijn ze zelfs pas in het laatste kwart van de twintigste eeuw beschreven in woordenboeken.

Stadium

Ofschoon de Olympische Spelen een groot, steeds terugkerend en bovendien mondiaal sportevenement zijn, is de invloed ervan op onze taal niet zo groot. Zeker niet in vergelijking met individuele sporten als voetbal en wielrennen, die het idioom enorm verrijkt hebben met uitdrukkingen als langs de lijn staan en een tandje terug zetten. Dat de Olympische Spelen niet zo'n grote talige invloed hebben, komt mogelijk doordat de Spelen een ‘samenraapsel’ van bestaande sporten zijn, elk met een eigen jargon. Er zijn echter zeker een paar olympische onderdelen die op hun eigen manier letterlijk spraakmakend zijn geweest.

De eerst bekende Olympische Spelen (776 voor Christus) bestonden uit slechts één onderdeel: hardlopen. De heren - destijds waren er alleen mannelijke olympiërs - moesten in zo kort mogelijke tijd (naar verluidt in adamskostuum) een afstand van een krap-

[p. 195]

pe 200 meter zien af te leggen, de lengte van het stadion ter plekke. Aan deze gebeurtenis heeft het Nederlands de oude lengtemaat stadie overgehouden, die waarschijnlijk alleen nog bekend zal zijn onder gelovigen die de Statenvertaling van de bijbel hanteren. Bekender is stadium, tot ruim een eeuw geleden synoniem met stadion, waaraan we waarschijnlijk nog steeds, ook nu stadium niet meer een ruimte maar een tijdruimte oftewel een tijdperk aanduidt, een uitdrukking als een stadium doorlopen te danken hebben.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Gigatlon

Pas zo'n zeventig jaar later werd het programma van de Olympische Spelen uitgebreid. In 708 voor Christus kwam er namelijk een wedstrijdonderdeel bij: de ‘pentatlon’, bestaande uit hardlopen, verspringen, worstelen, speerwerpen en discuswerpen. In naam staat de pentatlon vandaag de dag nog steeds op het olympische programma, maar de onderdelen ervan zijn gemoderniseerd. De moderne vijfkamp, die in 1912 werd ingevoerd, bestaat uit schieten, schermen, zwemmen, paardrijden en hardlopen.

In de twintigste eeuw hebben tal van mensen zich door het oude Griekse woord pentatlon (en het verschijnsel waarnaar dit verwijst) laten inspireren om nieuwe combinatiesporten te bedenken. Inmiddels zijn er biatlons, duatlons, triatlons, heptatlons en - je wordt haast al moe van het woord - gigatlons, een extreme combinatiesport die enige dagen achtereen duurt. De pentatlon heeft echter ook geïnspireerd tot sportieve namen als spartatlon (hardloopwedstrijd van Sparta naar Athene en terug, of elders een hardloopwedstrijd van 250 kilometer) en - heel modern - skiatlon, een wedstrijd die afhankelijk van de locatie op gewone ski's of op rolski's wordt gehouden.

Overlegmarathon

Bij de klassieke Olympische Spelen speelde het nog geen rol, maar in de moderne Olympische Spelen werd het als atletiekonderdeel opgenomen: de marathon. De naam van deze loopwedstrijd is ontleend aan het plaatsje Marathon, hemelsbreed op zo'n 40 kilometer afstand van Athene. Volgens de overlevering zou in 490 voor Christus een Griekse soldaat in één ruk van Marathon naar Athene zijn gerend met de blijde boodschap dat Athene de strijd tegen de Perzen had gewonnen. Eenmaal in Athene wist de soldaat zijn boodschap nog net uit te brengen, maar hij stierf vervolgens ter plekke aan een zonnesteek.

In 1908 werd ter gelegenheid van de Olympische Spelen in Engeland bepaald dat de marathon niet 40 maar 42 kilometer en 195 meter lang moest worden. De Engelse koning wilde namelijk graag dat er vlak voor zijn paleis gefinisht zou worden. Sindsdien is 42.195 meter de officiële lengte van de marathon.

Hoewel er in de eerste helft van de twintigste eeuw heel wat marathons gelopen moeten zijn, duurde het tot aan 1961 voordat het woord marathon in Van Dale werd opgenomen (de wat sportievere Koenen vermeldde het woord al eerder). Maar sindsdien is het liefderijk omarmd door onze moedertaalsprekers en opgestoten in onze taal, vooral als eerste of laatste woorddeel van sportieve of minder sportieve samenstellingen. Behalve de marathonloop kan men zich tegenwoordig namelijk ook vermoeien met marathondansen, marathonkanoën, marathonschaatsen, marathonwandelen en marathonzwemmen, en dat doet men dan op een dansmarathon, een schaatsmarathon, een wandelmarathon, enzovoort. Maar wat misschien nog ongezonder is, zijn marathonvergaderingen en overlegmarathons. Met zo'n marathonsessie kom je immers gewoonlijk geen steek verder. Maar om positief te eindigen: marathons kunnen ook heel aangenaam zijn. Denk maar aan een filmmarathon of een Bachmarathon