Onze Taal. Jaargang 73

[p. 196]

Etymologica
Afrikaanse spreekwoorden en uitdrukkingen
Nicoline van der Sijs

In de vorige aflevering van ‘Etymologica’ stonden Afrikaanse planten diernamen centraal. Ditmaal aandacht voor wat er gebeurde met Nederlandse spreekwoorden en uitdrukkingen toen ze naar Zuid-Afrika werden overgeplant.

En substantieel deel van de Afrikaanse spreekwoorden en uitdrukkingen is meegenomen uit Nederland en is een echo van een Nederlands equivalent: soms is een woordje of constructie wat aangepast, maar de Nederlandse basis blijft goed herkenbaar - zie de volgende voorbeelden:

-	Nie doekies omdraai nie.
-	Sy gesangetjie is uit.
-	As die kat weg is, is die muis baas.
-	Dit gaan nie in my klere sit nie.
-	Hy het die klok hoor lui, maar hy weet nie waar die bel hang nie.
-	Die poppe is aan dans.
-	Verandering van spys gee goeie eetlus.
-	Hy het met die verkeerde voet uit die bed geklim.

In de Afrikaanse versie van Nederlandse uitdrukkingen komen geen sluwe vossen voor maar jakkalse.

Soms wijken spreekwoorden of uitdrukkingen in het Afrikaans zo veel af van de Nederlandse versie dat je je afvraagt of ze wel echt uit het Nederlands komen. Het loont in deze gevallen altijd de moeite om de Nederlandse dialecten te bekijken, want vaak komt de bewuste variant wél in een dialect voor. Dat betekent dat het spreekwoord in die vorm waarschijnlijk toch teruggaat op het Nederlands. Zo komt de Afrikaanse variant Oap wat is jy [= ben je] 'n mooie jongen! voor het vleiende Aap wat heb je mooie jongen bijvoorbeeld ook voor in het Gronings: Oap, wat bist 'n mooie jong! En Hy kan nie vark vang nie, voor iemand met o-benen, iemand dus die niet een varken tussen zijn benen vast kan klemmen, heeft de Zeeuwse tegenhanger 't Is een goeien om biggen te vangen.

Behalve zulke schijnbare afwijkingen zijn er ook echte, opvallende verschillen tussen Afrikaanse en Nederlandse spreekwoorden en uitdrukkingen. Het belangrijkste en uitgebreidste boek hierover is nog steeds Afrikaanse spreekwoorde en verwante vorme van D.F. Malherbe uit 1924. De hier genoemde voorbeelden komen vooral uit dit boek.

Die goewerneur se hond se oom

Hoe kwam het dat Nederlandse spreekwoorden in het Afrikaans veranderden? De belangrijkste oorzaak was dat sommige woorden of begrippen in de nieuwe Zuid-Afrikaanse maatschappij verloren gingen. Leven, maatschappij en klimaat van Zuid-Afrika waren immers wezenlijk anders dan in Nederland: zo valt januari in Nederland midden in de winter, en in Zuid-Afrika midden in de zomer, met als gevolg dat alle Nederlandse weerspreuken in Zuid-Afrika verloren gingen. Maartse regen brengt geen zegen slaat in dat deel van de wereld nergens op.

Vaak echter bleef een uitdrukking met een onbekend woord weliswaar behouden, maar werd het onbekende woord door een ander, bekend woord vervangen. Zo bestaan er geen keizers in Zuid-Afrika, en daarom veranderde men de Nederlandse uitdrukking Hij meent dat ('s) keizers kat zijn nicht is, waarmee een hooghartig iemand wordt aangeduid, in Hy verbeel hom dat hy die goewerneur se hond se oom/neef is of: dat hy familie van die goewerneur se hond is. De plastische aanduiding voor noodweer Het regent oude wijven met klompen is veranderd in Dit reën ou meide met knopkieries - een knopkierie is een stok met een dikke, ronde knop aan het eind. De uitdrukking geldt momenteel overigens als politiek incorrect. Zo oud als de weg van/naar Rome/Keulen/Kralingen is so oud soos die Kaapse wapad (‘wagenpad’) geworden. Omdat in Zuid-Afrika het vervoer niet of nauwelijks over water geschiedde maar per ossenwagen, veranderde men het spreekwoord De beste stuurlui staan aan wal in Die beste touleier sit op die voorbok (‘De beste ossendrijver zit op de bok’) - de ossendrijver liep naast de ossen, vandaar. Daarnaast bestaat nog Die beste stuurman staan aan wal, dat waarschijnlijk later opnieuw is overgenomen uit het Standaardnederlands.

Hoendervel kry

In de vorige aflevering van ‘Etymologica’ (in het meinummer) bleken al de grote verschillen tussen de Nederlandse en Afrikaanse fauna. In Zuid-Afrika is het woord kip verdwenen, daarom zegt men met die hoenders gaan slaap voor met de kippen op stok gaan en hoendervel kry voor kippenvel krijgen. De beer komt in Zuid-Afrika (en op het hele Afrikaanse continent) niet voor, en daarom zegt men die vleis braai voor die bok geskiet is voor de huid verkopen voordat de beer is geschoten - de variant Moenie die beer se vel verkoop voordat jy hom geskiet het nie is daarnaast ook bekend; die is in latere tijd overgenomen uit de Nederlandse standaardtaal. Van een slim iemand wordt in Nederland gezegd Hij is niet door een uil uitgebroed - een uil geldt vaak als dom, denk aan het scheldwoord uilskuiken. In het Afrikaans is gekozen voor andere dieren - de kalkoen, struisvogel, schildpad of parelhoender - want daar zegt men nie onder 'n kalkoen/volstruis/skilpad/tarentaal uitgebroei wees nie. Een zeventiende-eeuwse Nederlandse uitdrukking voor iemand die zich gemakkelijk aanpast aan de omstandigheden, luidde Je slacht de schilt-

[p. 197]

pad, je bent overal t'huys - slachten betekende ‘lijken op’. In het Afrikaans heet het: Hy is nes 'n volstruis, waar hy kom daar is hy tuis. De Afrikaanse keuze voor volstruis is uitsluitend gebaseerd op het rijm, niet op feitelijke gegevens over het aanpassingsvermogen van struisvogels.

In Zuid-Afrika is de benaming vos als volksnaam niet bekend; de Afrikaanse jakkals, die veel lijkt op de Europese vos, heeft in alle uitdrukkingen die gaan over de sluwe vos diens rol overgenomen, vergelijk Jakkals verander van hare maar nie van streke/snare nie en Hy is 'n jakkals (‘Hij is een sluwe vos’). Hoe kaler jonker, hoe groter pronker (‘Die het minst te verteren heeft, maakt de grootste drukte’) wordt ook: Hoe kaler jakkals, hoe groter stert.

Volksetymologie

De scheepvaart speelde in Zuid-Afrika, anders dan in Nederland, geen rol, en daarmee verloren uitdrukkingen die naar de scheepvaart verwezen hun betekenis. Sommige kregen in Zuid-Afrika een nieuwe betekenis; zo ging anker gooi in het Afrikaans ‘aanknopen van liefdesbetrekkingen’ betekenen en aanklam ‘het hof maken’. Andere werden aangepast: het onbekende woord werd gewijzigd in een gelijkluidend bekend woord - het verschijnsel dus dat we ‘volksetymologie’ noemen. Iemand in het vaarwater zitten veranderde in in iemand se vaalwater kom. Vaarwater was onbekend, terwijl vaal (‘troebel’) de normale kleur was van het Zuid-Afrikaanse rivierwater, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de naam Vaalrivier, letterlijk ‘modderrivier’. Vaal versterkte bovendien de gedachte aan troebelen, twist, moeilijkheid. Van de uitdrukking van bakboord naar stuurboord ontstonden diverse varianten:

-	van bakbord naar stuurbord of suurbord;
-	van bakpoort na stuurpoort;
-	van bakoortjie na stuuroortjie (oortjie is ‘oortje’);
-	van tierpoort (‘tijgerpoort’) na bakpoort.

Geld als water werd in het Afrikaans geld soos bossies, vanwege de eindeloze vlaktes met struiken; schertsend wordt hieraan toegevoegd maar skuld soos sand.

Andere volksetymologisch aangepaste uitdrukkingen zijn Dis ou traan (of Dit gaan nog ou traan) voor het Nederlandse de oude trant (‘het is/gaat als vanouds’), kort gebakend voor kort gebakerd (tegenwoordig meestal heet gebakerd), nie 'n vinger verroer nie voor geen vin verroeren en Dis so in sy kraal (‘dat bevalt hem heel goed’) voor Dat komt in zijn kraam te pas. Vroeger zei men praatjies vir die varke verkoop voor het Nederlandse praatjes voor de vaak.

Tot slot zijn Nederlandse uitdrukkingen in Afrika uitgebreid. Zo zegt men in het Afrikaans rijmend Stille waters diepe grond, onder draai/loop die duiwel(s) rond. Het Nederlandse spreekwoord Ongenode gasten zet men buiten/achter de deur (‘onverwachte gasten zijn niet welkom’) werd in het Afrikaans schertsend uitgebreid tot Ongenooide gaste hoort agter deure en kaste. En de Nederlandse uitdrukking leven van zijn renten (‘rentenieren’) werd lewe van sy rente en teer van sy kapitaal, spottend gezegd van iemand die weinig bezit, geen werk heeft en toch als een rijkaard leeft, en dus op een geheimzinnige manier aan de kost komt.

Nieuwvormingen

Hoewel veel Afrikaanse uitdrukkingen een Nederlandse basis bezitten, kan het aantal eigengemaakte uitdrukkingen niet worden uitgevlakt. Daar zitten juweeltjes tussen, zoals Ek sal jou slaan dat jy jou ma vir 'n eendvoël aansien voor ‘een aframmeling geven’, in die jaar nul as die hingste vul, (‘in het jaar nul als de hengsten een veulen krijgen’, dus: ‘nooit’), As jy nie daardie mond gehad het nie, het die kraaie al lank jou oë uitgepik, spottend gezegd tegen een opschepper, iemand met een grote mond, en Dis nie om die hondjie nie, maar om die halsbandjie (‘Het wordt met een bijbedoeling gedaan’). Het ligt voor de hand dat veel van de nieuwgevormde uitdrukkingen het Afrikaanse land, landleven of vervoer met de ossenwagen - oorspronkelijk het enige vervoermiddel - betreffen; zie het kader.

Uit de voorbeelden blijkt wel welke prachtige schertsende beelden in het Afrikaans hun oorsprong hebben gevonden. Als uitsmijter enkele van de zeer vele uitdrukkingen voor ‘dronkenschap’: aangeklam wees (van klam), soos 'n eendjie wees, Engels praat, Die grond is ongelyk vir hom, hoenderkop wees (vanwege de slingerende kop), Die hele pad is syne, Die pad is te smal vir hom, Hy het die bottel/die kêreltjie met die kurkhoed gesoen, Hy ruik na die kelder, hoog in die takke wees, twee rye spore loop, Hy het deur die wingerd geloop, Sy tee was te sterk, Die tier (‘tijger’) het hom gebyt, Hy het tiermelk gedrink en Hy en die leeu was deurmekaar (met tier en leeu wordt naar de sterkte van de drank verwezen).

Uit de lotgevallen van Nederlandse uitdrukkingen in Zuid-Afrika blijkt dat bij etymologische veranderingen ook factoren als klimatologische en maatschappelijke verschillen, en verschillen in de natuurlijke gesteldheid een rol spelen.

Met dank aan Willem Botha.

Afrikaanse uitdrukkingen

Uitdrukkingen die verwijzen naar het vervoer per ossenwagen:

Van die staanspoor af ‘van begin af aan’

Die tou vat ‘beginnen’

Oor die tou trap ‘een fout maken’, oorspronkelijk gezegd van een trekdier

Tou-opgooier ‘lafaard’, eigenlijk iemand die het touw in de lucht gooit en ervandoor gaat bij het inspannen van ossen voor een wagen, uit angst voor de hoorns van de dieren

Agteros kom ook in die kraal ‘wie gestaag doorwerkt, bereikt ook zijn doel’

Iemand voorhaak ‘geld voorschieten’, eigenlijk: extra span ossen inspannen om een wagen los te trekken

Sy jas is in die wiel ‘hij verkeert in moeilijkheden’

Uitdrukkingen die verwijzen naar het Afrikaanse land en landleven:

'n Klip laat blom ‘het onmogelijke laten gebeuren’

In iemand se kraal kom (of in 'n ander se veld wei) ‘concurreren, te na komen’

Al sy ossies/skapies/veetjies is nie in die kraal nie (of Al sy varkies is nie op hok nie) ‘hij is achterlijk, niet bij zijn volle verstand’

So kwaai soos 'n geitjie ‘woedend’, namelijk zo boos als een gekko

Sy lyf aasvoël hou ‘direct na de maaltijd opstappen’, zoals een gier doet