Onze Taal. Jaargang 73

[p. 189]

De reizigers wordt niets meer verzocht
Naslagwerken over een omstreden constructie
Jos Paardekooper

Is het de reizigers worden verzocht of de reizigers wordt verzocht? Peter-Arno Coppen liet in het meinummer van Onze Taal zien dat die eerste constructie, die al ruim een eeuw als fout wordt gezien, juist correct is. Wat adviseerden de naslagwerken al die tijd?

‘De reizigers worden verzocht uit te stappen.’ Dat kunnen de Nederlandse treinconducteurs zonder blikken of blozen omroepen, nu taalkundige Peter-Arno Coppen in het meinummer van Onze Taal de juistheid van de constructie heeft aangetoond. Meer dan een eeuw zijn we voor het lapje gehouden door taalcritici die beweerden dat het moest zijn: de reizigers wordt verzocht, en die in de worden-constructie een geval van ‘taalverandering’ zagen.

Hoe kan het dat de taalnaslagwerken al die tijd over het hoofd hebben gezien dat juist de reizigers worden verzocht correct is? Wat adviseerden ze zoal?

Gedoogbeleid

Laten we met de taalboekenschrijvers beginnen. Een kleine rondgang langs de meest gebruikte handboeken levert een typisch Hollands beeld op van gedogen en van de kool en de geit sparen. Zo schrijven Ewoud Sanders en Koos Metselaar in het Stijlboek NRC Handelsblad (2000): ‘Worden verzocht is grammaticaal niet correct, maar wordt wel veel gebruikt.’ Ook Eric Tiggeler is vooral heel begripvol in zijn Taalwijzer voor de overheid (2000): ‘Wie de reizigers opvat als onderwerp, maakt een begrijpelijke keuze, maar wel een keuze die over het algemeen nog steeds wordt afgekeurd.’ Aad Lohman durft in zijn Schrijfcodes (2001) evenmin een eenduidige keus aan: ‘De zin “de reizigers worden verzocht” is grammaticaal onjuist; (...) het wordt echter steeds meer gewoonte om reizigers toch als onderwerp op te vatten.’

Het vaagste advies geeft Jan Renkema in zijn bekende Schrijfwijzer. De lezer van de jongste, knalrode editie uit 2002 wordt zó het taalbos in gestuurd: ‘We kunnen het beste afspreken dat De reizigers worden verzocht als fout mag worden blijven aangemerkt door taalgebruikers die ook zinnen als “Men wordt geadviseerd de ringweg rond A'dam te vermijden” of “Ik mankeer nooit wat” fout vinden.’

Redactiedebat

Dan maar de woordenboeken raadplegen. Ook de grote Van Dale houdt zich sinds 1992 veilig op de vlakte: ‘de heren wordt of worden verzocht hierheen te komen’. Wie er echter eerdere drukken op naslaat, komt voor verrassingen te staan. In de eerste naoorlogse uitgave (1950) laat samensteller dr. C. Kruyskamp er geen misverstand over bestaan dat ‘de heren worden verzocht hierheen te komen’ juist is. In de drie daaropvolgende drukken, die Kruyskamp tussen 1961 en 1976 nog verzorgde, blijft hij daarbij; tussen de haakjes voegde hij er - kennelijk uitgedaagd door stijfhoofdige schoolmeesters - nog aan toe ‘niet: de(n) heren wordt verzocht’, en ‘vgl. Frans les messieurs sont priés; Hd. die Herren werden gebeten.’

Even duidelijk is het standpunt dat zijn opvolgers prof. dr. G. Geerts en dr. H. Heestermans in de elfde uitgave van 1984 innamen: ‘de heren wordt verzocht (niet: de heren worden verzocht) hierheen te komen’. Aan dat nadrukkelijke ‘niet’ zou weleens een fiks redactiedebat ten grondslag kunnen liggen.

Twistvraag

Worden in Van Dale steevast heren opgevoerd, Koenen brengt al generaties lang dames in verzoeking. Maar ook hier mag de taalgebruiker weer alle kanten op: ‘de dames wordt (of: worden) verzocht mij te volgen’. Verschuerens Groot encyclopedisch woordenboek (tiende druk, 1996) houdt het op ‘de dames en heren wordt (minder formeel: worden) verzocht niet te roken.’

Maar laten we het ultieme Nederlandse woordenboek niet vergeten, het WNT, het grote Woordenboek der Nederlandsche Taal (deel XX): daar vinden we de ontwikkeling die Peter-Arno Coppen ook al had gedistilleerd uit oudere bronnen. Uit hij verzoekt en ik word verzocht via men verzoekt ontstond de heeren worden verzocht. ‘Pas aan het einde van de 19de eeuw’, schrijft het WNT, ‘en vanaf dien tijd met regelmaat, duikt onder taalkundigen de twistvraag op of dat gebr. wel correct is en of ook in den pass. zin niet de dat. [dativus, oftewel derde naamval - JP] moest worden gebezigd (dus: mij wordt verzocht, de heeren wordt verzocht).’ En zoals Coppen ook schrijft: taalzuiveraars wisten de zaak om te keren, en de wordt-vorm als oorspronkelijk en grammaticaal juist beoordeeld te krijgen.

Hoeveel hedendaagse taalkundigen zouden ervoor nodig zijn om de worden-vorm weer populair te maken - als ze dat al zouden willen? Mij dunkt dat daarvoor in de eerste plaats nodig is dat de taalboekenschrijvers zich krachtiger en minder weifelend opstellen. Schreef niet Jan Renkema eveneens in het meinummer van Onze Taal: ‘De taalgebruiker verwacht van de taalkundige een beredeneerd advies over wat hij moet doen in twijfelgevallen’? Jazeker. Maar zolang dat advies luidt dat het eigenlijk A is, maar dat B vaak gebruikt wordt, zal de twijfel blijven.