Onze Taal. Jaargang 73

Geschiedenis op straat
Vogelenzang
Riemer Reinsma

Zou er een lieflijker en poëtischer woord kunnen zijn dan Vogelenzang? Toch lijkt de naam zijn onschuld kwijt sinds taalkundige J.W. Muller er een beschouwing aan wijdde in het blad Nomina geographica neerlandica (jaargang 1930). Voor de goede orde: Vogelenzang is niet alleen maar de naam van het dorp in de Noord-Hollandse duinstreek. Ook straten dragen de naam dikwijls (29 maal), en dan hebben we het nog niet eens over varianten als Vogelzang (11 maal), Vogelzangh en samenstellingen als Vogelenzanglaan.

Het Huis te Vogelensang, lustverblijf van Floris V.
Pentekening van H. Pola, 1718

Wat beweerde Muller? De naam Vogelenzang kwam veel voor op uithangborden en gevelstenen van herbergen - vanouds oorden waar veel erotiek en seksueel verkeer te vinden was. En de associatie met seks zou nog nader ondersteund zijn door de scabreuze betekenis van het woord vogelen - door Muller kuis omschreven met het Latijnse equivalent coïre. Mullers opvatting is niet onopgemerkt gebleven. In zijn voetspoor oppert Johan Okkema (De straatnamen van Rotterdam, 1992) ‘dat de straat [Vogelenzang - RR] haar naam dankte aan de daar verblijf houdende vrouwen, die het minder nauw namen met de goede zeden’.

Bordeelconcentratie

Maar naamkundige Rob Rentenaar maakt resoluut gehakt van de theorie dat Vogelenzang een seksuele herkomst heeft. Althans voorzover die theorie betrekking heeft op de steden in Hólland. In zijn bijdrage aan de opstellenbundel De Hollandse stad in de dertiende eeuw (1988) schrijft hij: ‘Op sex beluste onderzoekers hebben deze naam vaak met de aanwezigheid van bordelen in verband gebracht, maar ik heb daarvoor in de Hollandse steden geen aanwijzingen kunnen vinden.’

Het verhaal is volgens Rentenaar gebaseerd op de Vogelenzang in Gouda, ‘omdat het stadsbestuur daar op een gegeven ogenblik bij decreet de bordelen in die straat geconcentreerd zou hebben. De betreffende keur uit 1500 spreekt echter niet alleen van de Vogelenzang, maar ook van de noordzijde van de nieuwe haven. In een eerdere keur, van 1468, wordt bovendien alleen die noirtzide [noordzijde - RR] van die nuwe haven als gedoogzone genoemd en niemand zal toch willen beweren dat haven van oorsprong een erotisch getint woord geweest is.’

We moeten hierbij bovendien bedenken dat het Goudse hoerenstraatje al lang vóór 1500 Vogelenzang heette. De naam is al aangetroffen in 1351. In dat jaar lag de straat aan de rand van de stad, en het gezang van de vogels buiten de stad was toen nog goed te horen.

Grafelijk lustverblijf

Wat voor de Hollandse straatnamen geldt, blijkt overigens ook op te gaan voor de dórpsnaam Vogelenzang. Gerald van Berkel en Kees Samplonius melden in hun Plaatsnamenboek (1989) dat het ‘niet uitgesloten is dat de benaming te danken is aan een op het uithangbord van een herberg afgebeeld zingend vogeltje (al dan niet met erotische bijbetekenis)’. We horen hier duidelijk de echo van J.W. Muller. Maar ook hier blijkt de verklaring niet bestand tegen de historische feiten.

[p. 133]

Dat zulke herbergen bestonden, lijdt overigens geen twijfel; Jacob van Lennep en Jan ter Gouw vermelden in hun boek De uithangteekens (1868) dat veel Hollandse herbergen een uithangteken of gevelsteen hadden met een zingende vogel erop. Maar ... het dorp Vogelenzang is beslist niet naar een herberg genoemd. In het boek Bloemendaal: lanen en wegen, hun naam en geschiedenis (1963) schrijft A.M.G. Nierhoff dat de dorpsnaam Vogelenzang gewoon naar het gezang van vogels verwijst en naar niks anders. Het dorp is genoemd naar het chique lustverblijf dat graaf Floris V hier in de dertiende eeuw liet bouwen. Een oorkonde uit 1297 heeft het over de ‘mansionem nostram dictam Voghelsanck’ [= ons huis genaamd Voghelsanck].

Smakelijk verhaal

Hoe zit het nu met de Vogelenzangen búíten ‘Holland’? Ook daar blijkt de erotische naamsverklaring - smakelijk verhaal - aftrek te hebben gevonden. Zo heeft de naam Vogelenzanglaan in Breda volgens Gerard Otten, auteur van De straten van Breda (1988), een ‘dubbelzinnige betekenis: vogelen is tevens een ander woord voor geslachtelijke omgang hebben’, en de auteur verwijst naar het artikel van Muller. Maar concrete aanwijzingen voor deze opvatting zijn er ook in de Bredase archieven niet te vinden.

Kortom, de naam Vogelenzang lijkt alleen te slaan op gebouwen waar je de vogels uitbundig hoorde kwinkeleren. Zo gaat de straatnaam Vogelenzang in Bergen op Zoom terug op de naam van een boerderij. In Tilburg ging het om een herberg, en in Hilversum om een landhuis. Maar het kon ook een stuk grond zijn waar veel zangvogels huisden - zoals in Rhenen. De Vogelenzang in dit dorp heette vroeger ‘Weg over den Vogelenzang’. Nog weer ietsje anders is het gesteld met de Vogelzang in Drachten. Jolt Oostra meldt in zijn boek Drachtster namen (1997) dat de plaatselijke Vogelzang oorspronkelijk een ‘reed’ aanduidde; hij bedoelt daarmee, naar ik aanneem, een soort rijbaan voor kruiwagens.

Al met al lijkt er op grond van de huidige gegevens maar één conclusie mogelijk: veel gevogelte, geen gevogel.