Onze Taal. Jaargang 73

[p. 69]

Proefschrift
De klas van meester Ed
Marc van Oostendorp

Meester Ed heeft bijna zijn hele leven op de basisschool doorgebracht. In de jaren veertig en vijftig was hij er leerling, en vanaf de jaren zestig geeft hij er les. Sommige dingen zijn in die periode hetzelfde gebleven: taal en rekenen zijn nog steeds de belangrijkste vakken. Maar er is ook veel veranderd, vooral in de samenstelling van zijn klas. Hadden tot tien jaar geleden vrijwel alle leerlingen van meester Ed het Nederlands als moedertaal, inmiddels is bijna de helft van huis uit anderstalig.

Illustratie uit de rekenmethode van meester Ed: Rekenen en wiskunde. Baarn, Bekadidact, 1984

Hoe beïnvloedt zo'n verandering het dagelijks werk van onderwijzers? Om dat uit te zoeken, zat de taalwetenschapper Jeff Bezemer (1976) een paar maanden bij meester Ed in de klas, een groep 4 in een middelgrote stad in het zuiden van Nederland. Hij analyseerde wat er in de les gebeurde en sprak urenlang met onder anderen meester Ed, met de andere leerkrachten die betrokken waren bij dezelfde klas - zoals de leraar voor het onderwijs in allochtone levende talen (OALT) - en met de auteurs van de gebruikte lesmethodes. Zo kreeg Bezemer een heel precies beeld van waartoe enkele decennia van immigratie en onderwijsbeleid hebben geleid in een klaslokaal. In december 2003 promoveerde Bezemer aan de Universiteit van Tilburg op een proefschrift over zijn bevindingen, waarmee hij een aanvulling wilde geven op de vele grootschalige projecten die er al waren, maar waarin het individu soms een beetje verstopt raakte achter de statistieken.

‘Dan lik je iets’

Meester Ed is niet opgeleid voor de problemen die hij tegenkomt, maar hij maakt er het beste van. ‘Ze snappen de en het al niet’, zei hij tegen Bezemer. ‘Ze zetten de voor elk woord. Ze hebben dat gevoel niet, natuurlijk.’ Hij doet zijn best om zijn leerlingen dat gevoel wél bij te brengen. Herhaling is daarbij voor hem het sleutelwoord. Zo heeft hij lijsten samengesteld met woorden waarvan hij vermoedt dat de kinderen ze moeilijk zullen vinden, en hun definities: ‘likken: ergens overheen gaan met je tong’. In de klas doet hij regelmatig een spelletje; een kind moet naar voren komen en de andere kinderen mogen dan de moeilijke woorden vragen aan het kind voor de klas. Zo komt elk woord een paar keer aan de beurt.

Toch gaat er weleens wat mis. Bezemer tekende bijvoorbeeld het volgende gesprekje op, nadat het Turkse meisje Aysegül het woord likken voorgelegd kreeg:

-	Aysegül: ‘Likken. Als je een lolly hebt, dan likje.’
-	Meester Ed: ‘O nee, maar zo leggen we dat niet uit. Je moet vertellen wat likken betekent.’
-	Aysegül: ‘Dan lik je iets.’
-	Meester Ed: ‘Ja, dan lik je iets. Maar als er iemand nou niet weet wat likken is, en dan zeg jij tegen die persoon: “Dan lik je iets”, zou die 't dan al weten?’

Nadat Aysegül het volgende woord (balkon) ook op een voor haar onderwijzer onbevredigende manier gedefinieerd heeft (‘Het balkon is zo'n steen, rond is zo'n steen. Heb je overheen zo'n hekje’), stuurt meester Ed haar terug naar haar plaats.

Bezemer onderzocht in detail wat er misging in de dialoog tussen meester Ed en Aysegül. Volgens hem zijn zowel de omschreven woorden als de woorden in de omschrijvingen vaak te lastig voor kinderen als Aysegül. Anders dan moedertaalsprekers lukt het hun dan ook niet om alle definities in korte tijd uit hun hoofd te leren, of om desgewenst een eigen definitie op te stellen.

Bovendien zijn deze kinderen vaak niet voldoende taalvaardig om de nuances van de opdracht te begrijpen. Meester Ed vraagt zijn leerling zich voor te stellen dat ze aan iemand die niet weet wat ‘likken’ is, de betekenis van dat woord moet uitleggen. In de werkelijkheid zou de uitleg ‘als je een lolly hebt, dan lik je’ voor de meeste gesprekspartners wel degelijk volstaan (‘Wat zou je anders met een lolly kunnen doen?’, zegt meester Ed later tegen zijn interviewer), maar de onderwijzer zocht iets anders: een definitie als in een woordenboek. Aysegüls probleem was niet dat ze niet wist wat ‘likken’ was - dan was ze nooit over die lolly begonnen - maar dat ze niet aanvoelde hoe ‘we’ in een Nederlands klaslokaal iets moeten uitleggen.

Geen taal nodig

Bezemer ontdekte meer van dit soort subtiele problemen. Zo merkte hij dat gebrekkige taalkennis ook een bron van verwarring kan zijn bij het rekenonderwijs. Wanneer je al sommen kunt maken tot aan de 10 en wilt uitrekenen hoeveel 7 + 6 is, kun je dat doen door eerst 7 + 3 = 10 uit te rekenen, en daar dan nog eens 3 bij op te tellen. In het vraag-en-antwoordspel waarmee meester Ed deze procedure probeerde uit te leggen, raakten enkele leerlingen verstrikt in de subtiele betekenisverschillen tussen ‘er moeten er nog drie bij’ en ‘er moesten er nog drie bij’. De onderwijzer merkte niet dat de werkwoordstijden een groter obstakel waren dan het rekenkundig inzicht: voor rekenen heb je immers geen taal nodig?

Volgens Bezemer zijn deze misverstanden te wijten aan het overheidsbeleid van de afgelopen decennia. Dat beleid heeft er vooral voor gezorgd dat anderstalige leerlingen elke week een paar uur uit de klas verdwijnen voor het OALT en dat het een ongeschreven regel is dat die eigen talen verder op school niet gebruikt mogen worden. Hierdoor is de meertalige werkelijkheid van de kinderen in de klas niet zichtbaar - zodat zelfs een ervaren en betrokken onderwijzer als meester Ed niet altijd goed ziet waar het lastig wordt voor zijn pupillen.

De naam meester Ed is door Jeff Bezemer verzonnen omwille van de privacy.
Jeff Bezemer, Dealing with multilingualism in education. A case study of a Dutch primary school classroom. Amsterdam, Aksant, 2003. ISBN 90 5260 125 9