Onze Taal. Jaargang 73

[p. 43]

En toen ging mijn marmotje praten
Over politiek jargon
Jeltje van Nieuwenhoven - vice-voorzitter Tweede-Kamerfractie PvdA

Politiek jargon is omslachtig en wezenloos, en niet zelden volkomen onbegrijpelijk. En als het van de weeromstuit opeens wél heel helder is, lusten de honden er vaak geen brood van. PvdA-coryfee Jeltje van Nieuwenhoven spreekt uit ervaring.

En toen ging mijn marmotje praten is - ik zal het maar meteen verklappen - de titel van een kinderboek. Het is geschreven door Paul Gallico, en de Nederlandse vertaling verscheen in 1964 bij de Wereldbibliotheek. Ik zag het in de openbare bibliotheek in Wolvega, waar ik toen werkte, en sindsdien moet ik altijd aan deze zin denken als iemand met nadruk ‘en toen’ zegt. Het boek gaat over een klein meisje dat erg veel van haar marmotje houdt. Allebei voelen ze het als een groot gemis dat ze niet met elkaar kunnen praten. Maar natuurlijk lukt het ze, zoals dat in boeken kan gaan, uiteindelijk wel om elkaar te verstaan.

Zonder gevoel

Zijn politici te vergelijken met marmotjes? Kunnen wij hen op den duur ook begrijpen? Eenvoudig is dat niet, want politici zijn meesters in het hanteren van jargon. Neem nu het volgende voorbeeld, dat ik maar even verzin, omdat ik natuurlijk noch mijzelf noch een van mijn collega's wil zwartmaken. Stel de slager vraagt: ‘Mag het iets meer zijn?’, dan zal een politicus waarschijnlijk zeggen: ‘Gezien mijn bevindingen en de huidige stand van zaken, rekening houdende met alle mij bekende externe factoren, ben ik tot de conclusie gekomen dat uw voedsel, dat geheel volgens de principes van het midden- en kleinbedrijf wordt aangeboden, substantieel tegemoetkomt aan mijn bestelling en ik zal het door u verstrekte vlees dan ook zeker in mijn betaling aan u opnemen.’

Jeltje van Nieuwenhoven: ‘De neiging van politici om tegenwoordig in gewone taal te spreken, gaat ook gepaard met verruwing.’
Foto: Bart Versteeg

Behalve aan zulk wezenloos en omslachtig ambtenarenjargon bezondigen politici zich aan nog wel meer. In de vier jaar dat ik Tweede-Kamervoorzitter was, vermaakte ik me vaak met het aanvullen van half afgemaakte zinnen, verbeterde ik werkwoordsvormen of ging ik de ah's, eh's en oh's tellen. Opvallend is ook dat Kamerleden in de vergadering vaak voorlezen, wat hun proza er niet onderhoudender op maakt. Laatst merkte ik dat een Kamerlid op een cursus had leren articuleren. Het geschrevene werd nu dus keurig woord voor woord uitgesproken, maar nog steeds zonder een greintje gevoel. Voorzichtig heb ik weleens geopperd dat we dat voorlezen maar moesten gaan verbieden, maar dat stuitte toch echt op te grote bezwaren.

Jip-en-Janneketaal

Maar de belangrijkste klacht blijft toch wel dat politici zo onbegrijpelijk zijn. In het voorjaar van 2002 ontstond er in de verkiezingscampagne dan ook een soort opstand tegen de gevestigde politiek. Pim Fortuyn zei: ‘Ik zeg wat ik denk, en ik doe wat ik zeg.’ De burger oordeelde: ‘de politici begrijpen ons niet en wij begrijpen de politici niet’, en zo kon het gebeuren dat een lijsttrekker van de voorzitter van zijn partij de opdracht kreeg meer ‘Jip-en-Janneketaal’ te gebruiken, en dat een andere lijsttrekker ineens ook werd afgerekend op zijn non-verbale communicatie. Dit alles heeft er wel toe geleid dat er steeds minder jargon en meer gewone spreektaal in de Kamer gebruikt wordt.

De neiging van politici om tegenwoordig in gewone taal te spreken, heeft ook een vervelende kant: het gaat gepaard met een zekere verruwing. Zo heet alle overlast nu ‘straatterreur’, en de mooie voorvoegsels voor Marokkanen zult u ook wel kennen. Die woorden staan nu overigens ook allemaal letterlijk in de Handelingen (jargon voor ‘vergaderverslag’) van de Kamer. Tot voor kort was dat anders. Het was zelfs zo dat als je zei: ‘De minister liegt’, er dan in de Handelingen kwam te staan: ‘De minister geeft in mijn ogen een verkeerde voorstelling van zaken.’ Scheldwoorden werden er sowieso uit gelaten. Zulke geschrapte woorden noemden we ‘lijken’, en ze werden ijverig

[p. 44]

verzameld. Er verschenen zelfs erg aardige boekjes over. Mij leek dat kuisen van de Handelingen een beetje merkwaardig, in deze tijd waarin alles rechtstreeks op televisie uitgezonden kan worden en alles wat er gezegd wordt al na vijf minuten letterlijk op internet staat. Daarom besloot ik als voorzitter een einde te maken aan deze zelfcensuur.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Considerans

Maar laat ik u eens een indruk geven van het jargon dat politici gebruiken als een wetsvoorstel bij de Kamer wordt ingediend. Vroeger kreeg je eerst een ‘voorlopig verslag’, nu heet het gewoon ‘verslag’. In zo'n verslag zeg je niet: ‘Ik vind dat dit of dit niet klopt’ of ‘Ik wil dat of dat graag anders zien’, nee, je zegt: ‘De leden van de fractie van de Partij van de Arbeid waren van mening dat...’ - waarbij het tot zo'n twee, drie jaar geleden van groot belang was erop te letten dat je de verleden tijd gebruikte. Die gewoonte is inmiddels afgeschaft.

Vervolgens krijgen wij dan een ‘nota’ naar aanleiding van het verslag (dat is dus een antwoord), daarna ‘amendementen’ (dat zijn gewoon wijzigingsvoorstellen) en bij de behandeling in de Kamer komen er ‘moties’. Die moties beginnen allemaal met ‘de Kamer, gehoord de beraadslaging,’ en ze eindigen allemaal met ‘en gaat over tot de orde van de dag’. Zo'n motie bevat ook een ‘considerans’ (dat zijn constateringen, overwegingen en meningen) en eindigt in een ‘dictum’, dat is de laatste strofe, waarin er een opdracht aan de regering verstrekt wordt.

Nu zou je zeggen dat de behandeling van zo'n wetsvoorstel wat verlevendigd wordt door interrupties. Dat valt tegen, om te beginnen doordat men dus meestal staat voor te lezen, maar ook doordat de meeste interrupties bestaan uit het benoemen van het onderwerp, een mening geven over het onderwerp, en een concept-antwoord formuleren. Soms wordt er nog een vraag gesteld aan de bewindspersoon, maar dan moet je geluk hebben.

Creativiteit

Toch is er - je zou het bijna vergeten - in de politiek ook ruimte voor een zekere taalcreativiteit. Zo verzon minister Remkes anderhalf jaar geleden opeens het woord prullenbakkeren - een vondst die zelfs tot een taalkundige beschouwing in Onze Taal heeft geleid (zie nummer ⅔ van vorig jaar - red.). Ook over het woord zwaluwstaarten valt vast veel te zeggen. En over plafonneren, al kan ik wel meteen vertellen dat het daarbij altijd over geld gaat, en niet over plafonds.

Ook ikzelf heb in het najaar van 2002 een bescheiden duit in het zakje gedaan door het woord onthanen te lanceren. Toen ik een speech aan het voorbereiden was voor een partijraad van de Partij van de Arbeid bedacht ik hoe ik me altijd erger aan dat hanengedrag van iedereen: dat iedereen overal zo snel mogelijk bij wil zijn, en dat er zo weinig mensen zijn die rustig blijven. Een medewerker kwam toen ineens op dat woord onthanen - het was trouwens een man, en het woord heeft anders dan vaak wordt gedacht niet in de eerste plaats een feministische strekking. Laat ik eerlijk zijn: ook vrouwen kunnen zich heel hanig gedragen.

Soms worden in de politiek bestaande woorden in een andere betekenis gebruikt. Iedereen die weet dat er in de Kamer vaak dingen ‘in de pijplijn zitten’, en dat pijplijneffect er een heel gebruikelijke aanduiding is, snapt dat niemand daar opkijkt van het woord opgepijpt. Heel bekend zijn natuurlijk ombuigen, afbouwen en bevriezen: in Den Haag zijn het allemaal woorden voor ‘bezuinigen’. De laatste tijd is daar nog bij gekomen: je verantwoordelijkheid nemen, want ook dat is in de praktijk niets anders dan ‘flink inkrimpen’.

Fluwelen handschoenen

Uitdrukkingen als ombuigen en je verantwoordelijkheid nemen zijn natuurlijk ook voorbeelden van eufemismen, oftewel het spreken met fluwelen handschoenen. Eufemisme gaat terug op het Griekse euphèmia, dat zoveel betekent als ‘voorspoedige woorden’, waarmee je de goden niet kon ergeren, zodat er geen demonen ontketend werden. Ook vandaag de dag verzachten of ontwijken we voortdurend onaangename waarheden. Zo las ik dat het Pentagon sinds in Irak steeds meer Amerikaanse militairen sneuvelen, niet meer het woord body bags gebruikt maar transfer tubes: geen ‘lijkenzakken’ meer maar ‘overzetkokers’.

Evenzo is decentraliseren naar lagere overheden vaak het afwentelen van bezuinigingen die niet helemaal gehaald kunnen worden op landelijk niveau. Soms leidt die neiging tot verzachting tot geestige situaties. Zo hoorde ik onlangs in een debat over de omroep iemand zeggen dat al die omroepen toch veel te veel versnippering betekenden, waarop iemand anders meteen zei: ‘Nee hoor, dat is pluriform.’ En niemand spreekt dit tegen.

In minstens één opzicht lijkt de taal van Den Haag trouwens op alle andere taal: de woordkeuze is anders wanneer het over vrouwen gaat. Als een vrouw in de politiek iets aardigs doet, kan ze opeens ‘meisje’ heten, zelfs op mijn leeftijd. Minister Maij-Weggen werd ‘meisje Maij’ genoemd - al sluit ik niet uit dat hier ook iets denigrerends in zat. In elk geval heb ik nog nooit iets gehoord als ‘jongetje Wim’ of ‘jongetje Jan Peter’. Op dezelfde manier wordt een vrouw als ‘dat mens’ aangeduid als ze iets slecht doet. Als iemand van u ooit een man heeft horen aanduiden als ‘dat mens’, dan krijgt u van mij als prijs een rondleiding door de Tweede Kamer. Dan kunt u meteen merken dat politici niet te vergelijken zijn met marmotjes.