Onze Taal. Jaargang 73

Dansen op het slappe koord van de taal
Vaktaal over jargon
Toon Hagen - emeritus hoogleraar dialectkunde aan de Katholieke Universiteit Nijmegen

Boeven, economen, jongeren, schippers, sporters: van zo'n beetje iedere bevolkingsgroep is de taal wel vastgelegd in een of ander boekje. Maar over jargon zelf is opvallend weinig geschreven. Toon Hagen onderzocht speciaal voor het Onze Taal-congres de Nederlandse ‘jargonitis’.

Jargon en vaktaal zijn al oud, ook in onze taal. Al in de veertiende eeuw verscheen in Brugge het Livre des mestiers, waarmee vreemdelingen geïnformeerd werden over de Brugse handelsterminologie. Ook middeleeuwse keurboeken, rekeningen en oorkondes bevatten vaktermen, en in de zeventiende eeuw beschreef de chirurgijn Jan Yperman de Nederlandse medische vakterminologie, en de wiskundige Simon Stevin die van de wiskunde.

Taalkundigen toonden in ons taalgebied al vroeg belangstelling voor groepstalen. Bijna een eeuw geleden, in 1914, legde de Nijmeegse hoogleraar Jac. van Ginneken een unieke verzameling vast in zijn Handboek der Nederlandsche taal. Hij beschreef daarin zeventig ‘lagere vaktalen’, bijvoorbeeld die van diamantslijpers, landmeters, kappers en dienstbodes, en één ‘hogere vaktaal’, namelijk de rechtstaal. Verder behandelde hij ‘bezigheidstalen’ (zoals de jagerstaal), ‘beddingstalen’ (van bijvoorbeeld katholieken, protestanten, joden en socialistische arbeiders) en ‘stromingstalen’ (talen gesproken door een bonte stoet van drankbestrijders, fascisten, dierenbeschermers, Kollewijnianen, enzovoort).

Geld verdienen

Van Ginneken droeg zijn belangstelling over op zijn leerlingen, bijvoorbeeld op J. Moormann, die in 1932 bij hem promoveerde op De geheimtalen, een proefschrift over de ‘boeventaal’ Bargoens (in 2002 heruitgegeven onder redactie van Nicoline van der Sijs). En A. Weijnen, eveneens een oud-student van Van Ginneken, begon op de Nijmeegse taalkundeleerstoel met

[p. 41]

de samenstelling van een woordenboek van de Brabantse en een van de Limburgse dialecten. Deze projecten werden in Gent weldra gevolgd door het Woordenboek van de Vlaamse dialecten. Deze grote regionale woordenboeken beschrijven voor het gehele gebied beneden de grote rivieren de vaktalen van tientallen preïndustriële beroepen, zoals die van mandenmakers, stroopstokers, huisslachters en paardensmeden.

Veel later toonde ook Marc De Coster zich in zijn Woordenboek van jargon en slang (1992) nog schatplichtig aan Van Ginneken. Na de grote honingbij Van Ginneken en diens darren, puurden nog heel veel kleine larfjes honing uit de bloemenvariëteit van de Nederlandse taaltuin. Brabanders zeggen daarvan ‘Nouw is 'r höning op de bloem’, wat zoveel wil zeggen als: ‘hier is geld te verdienen’. Maar eerlijk is eerlijk: er zitten ook best fraaie exemplaren bij al die jargonboekjes.

Verbinden en scheiden

Inmiddels heb ik al termen gebruikt als jargon, vaktaal, vakterminologie, geheimtaal en slang. Het is nog niet zo eenvoudig om dit terminologische kluwen te ontwarren. Al is er veel jargon, vaktaal, enz. beschreven en in woordenlijsten vastgelegd, aan de eigen aard van al die verschillende taalsoorten is nog maar weinig aandacht geschonken. Een van de manieren waarop dat kan, is kijken naar hun sociale functie.

Wezenlijk voor de sociale functie van alle talen is dat zij verbinden naar binnen en scheiden naar buiten. Het Nederlands verbindt alle Nederlandstaligen met elkaar en tegelijk grenst het de Nederlandstalige gemeenschap af van de Franstalige, Engelstalige, Duitstalige, enz. Dat principe werkt ook bij kleinere groepstalen, al verschillen binding en scheiding per groepstaal sterk. Het volgende schema verduidelijkt dat.

	valktaal	slang	jargon	algemene taal
GESLOTEN	Bargoens		idiolect		OPEN
	thuistaal

Links in het schema staan de meest gesloten taalsoorten, die dus het meest naar binnen gericht zijn: de ‘vaktaal’, die beroeps- of vakgenoten onder elkaar gebruiken, het ‘Bargoens’ als de geheimtaal van sommige jongens van de gestampte pot en meisjes van de vlakte, en ‘thuistaal’, die buiten het gezin of de familie onbegrijpelijk is. ‘Slang’ lijkt me wat opener dan Bargoens, omdat de sprekers ervan (sociale groepen als studenten en jeugdcultuurgroepen) zich minder van de samenleving afwenden. ‘Jargon’ staat tussen ‘gesloten’ en ‘open’ in. Het is vaktaal die niet voor vakgenoten wordt gebruikt maar voor buitenstaanders. Jargon ontstaat daar waar vakspecialisten het publieke domein betreden, zoals politici en ambtenaren dat geregeld doen, of sportverslaggevers en reclamemensen. Ze gebruiken hun deskundigheid om mensen in te lichten of te overtuigen, maar het is een lastige opgave dat tegelijkertijd deskundig én begrijpelijk te doen. Omdat dat zo vaak misgaat, wordt jargon als irritant ervaren. De term jargon heeft een ongunstige bijbetekenis.

Voor de volledigheid is in het schema ook nog de term idiolect opgenomen. Taalkundigen gebruiken die voor de taal van een individu. In het schema zijn specifieke idiolecten bedoeld als het Cruijffiaans (‘Ieder nadeel heb z'n voordeel’), het Louis van Gaaliaans (‘Zijn jullie nou zo dom of ben ik nou zo slim?’), het Lubberiaans (‘Vanuit een positieve grondhouding’) en het Balkenendes (‘Als het gaat om...’). Ook deze taalsoort neemt bezit van de publieke ruimte en hij heeft soms een irritatiefactor die die van het groepsjargon naar de kroon steekt.

Jargon lijkt in onze tijd sterker voelbaar dan ooit. Dat heeft te maken met ontwikkelingen in zowel het open als het gesloten gedeelte van ons schema. In het gesloten deel is er onmiskenbaar sprake van een toenemende specialisering en technologisering van het beroepsleven, wat leidt tot steeds meer specifieke vaktalen. En in het open gedeelte is er uiteraard de opkomst van de informatiemaatschappij met allerlei nieuwe media, waar de voorlichters, deskundologen en dr. Clavans elkaar verdringen. Beide ontwikkelingen bevorderen de groei en bloei of, zo u wilt, de woekering van jargons.

Vrijmoedig met woordvorming

De kwalificatie ‘bloei’ dan wel ‘woekering’ dringt zich in ieder geval al snel op als men denkt aan de enorme uitbreiding van onze woordenschat vanuit de vaktalen. Als je ervan uitgaat dat iedere vaktaal duizend specifieke woorden en woordbetekenissen heeft, en dat er enkele honderden vaktalen zijn, betekent dat dat de woordenschat met honderdduizenden woorden groeit.

Veel van die woorden dringen ook door in de algemene taal. De gemiddelde burger heeft intussen weinig moeite met vaktaalwoorden als dotteren, laseren, internet, inflatie, klopboor of dimmer. Hij weet zelfs als respectievelijk autorijder, werknemer en thuisklusser dat het woord koppeling steeds wat anders betekent.

Toon Hagen: ‘Jargon is vaktaal die niet voor vakgenoten wordt gebruikt maar voor buitenstaanders.’
Foto: Bart Versteeg

Er is ook veel woekering in de jargonwoordenschat, van vreemde woorden bijvoorbeeld, maar ook - en dat is eigenlijk interessanter - in de vórming van jargonwoorden. Het veelbesproken woord prullenbakkeren en zijn varianten laat zien dat het politieke jargon zeer vrijmoedig omgaat met de woordvorming. Dat gebeurt niet alleen met voor- en achtervoegsels, maar ook met voorzetsels, zoals in meeparticiperen of uitfaseren. Kettingsamenstellingen, zoals hangpunten-

[p. 42]

brief of propedeuseclusterrendementscohort, rijgen zich soepeltjes aaneen in het politiek-bestuurlijke jargon. En er wordt lustig afgehakt tot afkortingen, waardoor u voor de AOW en de AWW naar de SVB gestuurd wordt en voor de AWBZ naar de VGZ.

Illustratie: Reid, Geleijnse & Van Tol

Weer andere mogelijkheden van de woordvorming ziet men benut in het winkeljargon, met tal van gemengde woordvormingen als drogistotheek, restaria of printerette. Er is ook het archaïserende makelaarsjargon van de voorname huisvesting in een ‘residence’ of minstens een ‘staete’, altijd met ae, ook al is het niet alles oud wat daar blinkt.

Verzachtende woorden

Niet alleen op het gebied van de woordvorming, maar ook op dat van de woordbetekenis woekert de ‘jargonitis’. Opvallend in de politiek zijn de eufemismen, de verzachtende woorden als ombuigingen, verschrijvingen en van alles met mekaar. En aan de achterkant van het gelijk gebeurt het tegenovergestelde met

Jargongebruikers zijn ‘veelplegers’ en dat betekent dat de fraseologie van het jargon veelal alle frisheid is kwijtgeraakt.

woorden als zakkenvullers, graaiers en oprotpremies. Reclametaal zit vol met versterkende elementen als keihard de lekkerste, superrevitaliserend of ongekend verfrissend. Er zit veel slang naderende joligheid in het snackbarjargon: open ruggetje, patatje oorlog en tent- of tokorunner. Maar er is ook de betekeniswereld van de alles insprekende en uitpratende Nederlandse cultuur met woorden als poldermodel, kringgesprek en - het meest Nederlands van alles - het woord draagvlak. Laatst hoorde ik de stoere schaatser Gianni Romme zowaar zeggen dat hij ‘in gesprek moest komen met het ijs’.

Het laatste voorbeeld laat zien dat jargon niet uitsluitend gekenmerkt wordt door de woordenschat. Er zijn ook vormen van typische jargon-zinsbouw. Een voor de hand liggend voorbeeld biedt de juridische taal met veel beknopte zinnen en ingewikkelde inbeddingen van het type ingevolge de toeslagenwet, zijnde een voorziening, enz. Ook hier doet het politieke en ambtelijke jargon stevig mee met allerlei constructies die in de stijlboeken worden veroordeeld als belemmeringen voor duidelijke, klare taal. Een voorbeeld van de beruchte zwaan-kleef-aan-zinnen van dit jargon:

Tot het organisatorisch beleid kan ook worden gerekend de beoordeling van de uitkomsten van de tijdsplanning van het bij het onderzoek ingezette personeel aan de hand van een tijdsregistratie.

Voor een ander jargon, het sportjargon, is het andere uiterste, de verkorte, elliptische zin, op zijn beurt typerend, zoals in ‘Van Aerle... uit!’, ‘Zoetemelk... op de pedalen!’ (met het daarbijbehorende ‘uithalende’ intonatiepatroon).

Veelplegers

Ook op het gebied van de fraseologie - dat bestaat uit uitdrukkingen, zegswijzen en vaste woordverbindingen - zijn typische jargonkenmerken aanwijsbaar. Jargongebruikers zijn ‘veelplegers’ en dat betekent dat de fraseologie van het jargon veelal alle frisheid is kwijtgeraakt, belegen is geworden en tot cliché is verworden. Wederom liggen hier voorbeelden uit het politieke jargon voor de hand, zoals een blik agenten opentrekken, meer blauw op straat, een gulden kun je maar één keer uitgeven en van tweeën één, linksom of rechtsom.

Ten slotte wordt er bij jargon gretig gebruikgemaakt van conceptuele metaforen. Dat klinkt voornamer dan het in werkelijkheid is. Neem nu het volgende voorbeeld uit een Kamerdebat:

Eerst vier jaar in opperste harmonie zoete broodjes bakken en dan alsnog om vijf voor twaalf strijdlustig met het deeg gaan smijten. Om vervolgens weer vier jaar zandtaartjes te kneden.

Politici in de hurkzit spreken graag de taal van het volk, en dus zit hun taalgebruik vol met de metaforiek van huis, tuin en keuken en met die van het sportveld. Nog voordat de burgemeester gekozen is, wordt hij door de verantwoordelijke minister al opgesteld als de ‘centrumspits’ van de lokale politiek.

Metaforen kunnen een grote verrijking van de taal betekenen. Maar dan is het wel zaak meer maat te houden dan het geciteerde Kamerlid, dat wel brood kan bakken van de politiek. En ook moeten politici consequenter zijn dan dat andere Kamerlid, dat sprak: ‘We slaan dan twee vliegen in één klap, maar die ene vlieg moeten we even in de ijskast zetten.’ Veel jargonauten van de taal zullen er nooit in slagen het gulden vlies te veroveren.

Misschien is het beter maar niet van jargonauten te spreken, maar om jargongebruikers meer hedendaags te zien als dansers op het slappe koord van de taal, gespannen tussen de eigen vak- of groepstaal en de algemene taal. Ze voeren op het slappe koord allerlei kunstjes op met de woordvorming, woordbetekenis, zinsbouw, zegswijzen en beeldspraak, en oogsten daarmee meer gejoel dan applaus. Maar voor de taalkundige toeschouwer levert hun balanceerkunst een boeiend schouwspel op.