Onze Taal. Jaargang 73

[p. 30]

Woordenboek van de poëzie
Dembandbaret
Guus Middag

Op 22 april 1952 kon men in de Eerste Kamer der Staten-Generaal een van de senatoren horen beweren: ‘Ah ach ah ach ach ah a a’. En ook: ‘Oh ohh ohh hh hhh’. Benevens ‘D da d da d da d da d da da da’. Aan het woord was de heer mr. W.C. Wendelaar, lid van de VVD. Hij stond er niet te stotteren of te ijlen of zijn zorgen over de nieuwe belastingwetten uit te spreken - hij droeg alleen maar voor, uit een gedicht nog wel, een zogeheten klankgedicht. Niet omdat hij het zo mooi vond, maar omdat hij er een ‘uiting van decadentie’ in zag, een vorm van ‘infantiel gebazel’. Zijn bezorgdheid werd vooral gewekt door het feit dat het gedicht stond afgedrukt in een door de overheid gesubsidieerd tijdschrift. ‘En nu vraag ik den heer Staatssecretaris: is het cultuurbevordering, dergelijke lectuur, als waarvan ik hier een staaltje gaf te helpen financieren?’

Jan Hanlo
Foto: Lucebert

Drumsolo

Het ging om het gedicht ‘Oote’ van Jan Hanlo, in januari 1952 verschenen in het rooms-katholieke tijdschrift Roeping. Het bestond uit louter klanken, de meeste eenlettergrepig en vaak herhaald, waardoor het geheel eerder leek op primitief gestamel, een partituur voor een krijgsdans of de tekst voor een oerkreetlied bij het kampvuur: ‘Oote oote oote / Boe’ en ‘Oe oe oote oote oote / A / A aa’ en ‘Do do do deu deu doe deu deu’. Op sommige plaatsen stond ook ‘etc.’

Hoe zo'n gedicht te lezen? Het was niet alleen de heer Wendelaar die er problemen mee had. Op 5 april had Elseviers weekblad al een hele pagina gewijd aan dit merkwaardige geval. Kon je het nog een gedicht noemen, met woorden en betekenissen, of was het alleen maar een verzameling losse klanken? Inhoud of louter vorm, mededeling of louter muziek? ‘U moet zich niet te veel zorgen maken over de “betekenis” of “bedoeling” van “Oote”’, zou Hanlo later, in 1968, schrijven. ‘Ik geloof dat je het het best met een drum-solo kunt vergelijken.’

Toch kan tromgeroffel soms ook een betekenis of een bedoeling overbrengen. En tegelijk is het ook niet helemaal waar dat ‘Oote’ uit louter klanken bestaat. Op enkele plekken dringt zich al bijna een bestaande betekenis op. Zo gaat ‘D dda d dda’ over in ‘da da da’ en even later in ‘Da da’: bekende kinderklanken, maar ook al bijna de naam van een internationaal bekende, in 1916 in Zürich opgerichte kunstbeweging. Dada en het dadaisme lieten zich inspireren door een kinderlijke kijk op de wereld en een voorkeur voor het primitieve, dus misschien was dit gedicht wel bedoeld als een ode aan Dada. Jan Hanlo, in een brief aan Adriaan Morriën: ‘Ik heb een groot Dada-gedicht gemaakt.’ De kunsthistorische interesse van de dichter reikte misschien nog wel verder: in één regel ging ‘Da da’ over in ‘demband’, daarna in ‘Demband demband dembrand dembrandt’, gevolgd door de krachtige regel ‘Dembrandt Dembrandt Dembrandt’. Je zou er al bijna een overzicht van de beeldende kunst in kunnen zien: van Dembrandt tot Da da. Bestaande namen worden hier tot op één letter en tot op één spatie benaderd.

Kinderrijm

In 1997 verscheen Velerhande gedichten, van Wiel Kusters. De bundel, van 72 pagina's, gevuld met meest korte gedichten, was ingericht als een ouderwets liedboek, met een afdeling ‘Aandachtig’, een afdeling ‘Boertig’ en een afdeling ‘Amoureus’, en werd besloten met een ‘Klein liedboek’. In de boertige afdeling, te midden van lichte gedichten met woordspelingsgrappen en onzinredeneringen, bevond zich ook een kort vraag-en-antwoordvers. Het had wel wat weg van een kinderrijm, zoals gebruikt bij het aftellen of het touwtjespringen of het overlopen - waarin de betekenis er meestal niet zo veel toe doet. Het begon met drie vragen:

Wat zie ik daar?
Wat heb jij daar?
Wat heb jij op je hoofd gezet?

Als antwoord zou je ‘Een pet’ verwachten, vanwege het rijm, of een ander hoofddeksel, maar dat bleef uit. Het antwoord was:

Een palet.

Sommige mensen hebben een bord voor hun kop, anderen lopen met molentjes en nog weer anderen zetten blijkbaar weleens een schildersplankje op hun hoofd. Grappig gezicht. Het vers gaat verder met een nieuwe vraag-en-antwoordronde. Opnieuw luidt de vraag:

Wat zie ik daar?
Wat heb jij daar?

Het antwoord is nu:

Van Demband de baret.

En daarmee is het gedicht af. ‘Baret’ rijmt op ‘palet’ en ‘gezet’, dat is mooi. Een baret is, in tegenstelling tot een palet, wel een algemeen aanvaard hoofddeksel, zodat

[p. 31]

het malle gedicht aan het eind toch nog een zinnige mededeling lijkt te bevatten. We kunnen ons zelfs al bijna een voorstelling van het bedoelde hoofddeksel maken. Via het schilderswoord ‘palet’ en de bijna-schildersnaam ‘Demband’ is de naam van Rembrandt van Rijn (1606-1669) al op de achtergrond verschenen. Bij de baret van Demband mogen we vermoedelijk wel denken aan een baret die lijkt op de baretten en baretachtige hoofdbedekkingen die Rembrandt op zijn zelfportretten graag opzette.

Het gedicht van Kusters moet een vreemd geval zijn voor wie ‘Oote’ niet kent. Voor wie het wel kent, is het trouwens ook vreemd, maar die lezer ziet dan tenminste nog wel dat hier een gegeven uit het ene nonsensgedicht als een bestaand feit in het andere wordt overgenomen. Zoiets heeft altijd een humoristisch effect, en er gaat toch ook iets geruststellends van uit: het is nonsens, maar er zit gelukkig wel systeem in.

Noteren wij daarom in het Woordenboek van de poëzie: ‘Dembandbaret, hoofddeksel, een enkele keer door kinderen gedragen, gelijkend op de baret zoals te zien op het vermoedelijk verloren gegane doek Zelfportret met baret van de schilder Demband (van wie de handboeken door omstandigheden weinig meer weten te melden dan dat hij vermoedelijk ergens tussen 1606 en 1916 moet zijn geboren en overleden, en ergens tussen Leiden en Zürich geleefd moet hebben; Demband stond bekend als een meester in het weinig beoefende genre van het half-rembrandtieke, half-dadaïstische zelfportret)’.