Onze Taal. Jaargang 73

[p. 12]

Barbecue en barbakot
G.W. van der Meiden

Barbecue hebben wij zo'n veertig jaar geleden ontleend aan het Engels, dat het al een aantal eeuwen kent. Maar er blijkt al veel langer een Nederlandse variant van het woord te bestaan. Daarvoor moeten we terug naar ons koloniale verleden.

Het woord barbecue bestaat nog niet zo lang in het Nederlands. Volgens de grote Van Dale en het Chronologisch woordenboek van Nicoline van der Sijs is het in 1963 voor het eerst in onze taal aangetroffen. We hebben barbecue ontleend aan het Engels, dat het al veel langer kent. Volgens de Oxford English Dictionary bestaat het zelfstandig naamwoord sinds 1697, en het werkwoord to barbecue nog langer: sinds 1661. De vindplaatsen komen uit West-Indië.

Er bestaat overeenstemming over dat het afgeleid is van het Spaanse woord barbacoa, dat ‘houten raamwerk op stokken’ betekent, en dat op zijn beurt afkomstig zou zijn uit ‘een indianentaal’ (Van Dale). Volgens de Oxford English Dictionary gaat het om de taal van de Arowak-indianen.

Indiaans rooster

www.chem.ufl.edu

Het Nederlandse barbecue lijkt hiermee een leenwoord als vele andere, en dat is het ook wel, alleen is er sinds 1999 misschien nog wel iets meer over te zeggen. Want toen verscheen de dertiende editie van de grote Van Dale, en die bevatte voor het eerst de lemma's barbakot en barbakotten. Beide woorden gelden als Surinaams-Nederlands. Barbakot wordt omschreven als een ‘laag rooster van stokken waaronder een rookvuur gestookt wordt’ en barbakotten als het ‘op een barbakot drogen en roken van vlees of vis’. Dit gegeven is inmiddels overgenomen door het nieuwe Etymologisch woordenboek van het Nederlands, waarvan zojuist het eerste deel, A-E, is verschenen.

Barbakot en barbakotten hebben dezelfde betekenis die in vroeger tijd het Engelse woord barbecue had. Verrassend is de stelligheid waarmee bij Van Dale vermeld wordt dat barbakot afkomstig is uit het Taino, een indiaanse taal op Haïti, meer bepaald: een ‘Arowakse taal van Haïti’. Deze stelligheid ontbreekt bij barbecue, ten onrechte, want er is hier duidelijk sprake van één woord. In het Etymologisch woordenboek van het Nederlands wordt vermeld dat beide begrippen ‘waarschijnlijk’ uit het Taino komen.

De gegevens omtrent barbakot en barbakotten waren voor het eerst te vinden in de tweede, herziene en uitgebreide druk van het Woordenboek van het Surinaams-Nederlands van J. van Donselaar (1989). Hier komen de lemma's barbakot en barbakotten voor in een reeks van betekenissen, met als oudste datering van de vindplaatsen voor het zelfstandig naamwoord 1770 en voor het werkwoord 1822. Het Nederlandse woord is echter ouder dan Van Donselaar meldt. De oudste vindplaats is een boek uit 1695, van Adriaan van Berkel: Amerikaansche voyagien (...) na Rio de Berbice (...) mitsgaders (...) na de colonie van Suriname (...). Uit dat boek blijkt dat barbakot en barbakotten in feite nóg ouder zijn. Van Berkel verbleef van 1670 tot 1674 in Berbice en Essequibo, een handelspost van de West-Indische Compagnie, tegenwoordig gelegen in de staat Guyana. Van 1680 tot 1689 was Van Berkel opzichter op een plantage in Suriname. Hij schreef een boeiend reisverslag, waarin hij onder meer beschrijft hoe de indianen het gevangen wild bereiden; eerst wordt het haar afgebrand, waarna de ingewanden gewassen worden en het vlees op een ‘berbecot’ wordt gelegd, wat - zo wordt uitgelegd - een ‘Indiaans rooster’ is ‘van houten stokjes, ongeveer twee voet hoog’.

‘Een weijnigje gebarbequot’

Het is mogelijk dat Van Berkel dit berbecot in de jaren 1670-1674 van de indianen heeft geleerd. Berbice was een klein en geïsoleerd gebied. Maar het zou ook kunnen dat het in geheel West-Indië bekend was. In ieder geval achtte Van Berkel het noodzakelijk het woord voor de Nederlandse lezer te verklaren.

Een volgende vindplaats komt uit Suriname. Gouverneur Carel Emilius Hendrik de Cheusses schreef op 24 januari 1732 een brief aan de directeuren van de Sociëteit van Suriname over een aantal weggelopen negerslaven. Men had één zo'n wegloper gevangengenomen, en wilde van hem weten waar de rest was. Om de man aan het praten te krijgen was men hem gaan ‘barbequotten’, oftewel had men hem ‘een weijnigje gebarbequot of gebraden’, waarna hij was gaan spreken. De brief wordt geciteerd in het proefschrift van Frank Dragtenstein, ‘De ondraaglijke stoutheid der wegloopers’. Marronage en koloniaal beleid in Suriname 1667-1768 (Utrecht, 2002). Uit de tekst valt duidelijk op te maken dat barbequotten in Suriname een bekend woord was, maar dat de gouverneur het nodig vond het zijn superieuren in Amsterdam uit te leggen.

Omweg

Het Nederlandse barbakot en het Engelse barbecue zijn derhalve ongeveer even oud. Bovendien waren beide bekend in West-Indië en beide zijn ze vermoedelijk via het Spaans ontleend aan de Indiaanse taal Taino, gesproken op Haïti. Geleidelijk aan is het Nederlandse woord in de vergetelheid geraakt - hoewel ik Surinamers heb ontmoet die het nog wel kenden. In Suriname is het woord brabakoto uit het Sranantongo bekender. Het Engelse woord is na ruim twee eeuwen via een omweg, door een moderne variant van de vleesbraadtechniek, bekend geraakt over de gehele wereld, inclusief Nederland.